Việt Nam sắp có 'một cuộc cách mạng trong thực thi công lý'?

Thảo luận tại Thường vụ Quốc hội về dự án luật Hòa giải, đối thoại tại tòa án sáng 14.9, Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga dành lời khen cho tâm huyết của Tòa án nhân dân tối cao, đặc biệt là Chánh án Nguyễn Hòa Bình.  

“Luật này chả mang lại cái lợi ích gì cho tòa đâu, mà mang lại lợi ích cho cái chung. Tòa sẽ vất vả hơn nhiều. Hiếm luật nào mà đồng chí chánh án rất sát sao, tổ chức thí điểm, tổng kết thí điểm, mời cả chuyên gia nước ngoài cũng tham gia trong quá trình thí điểm, xây dựng luật như lần này”, bà Nga nói và một lần nữa “ủng hộ tư tưởng mới, nỗ lực đổi mới của tòa”, “một lần nữa nhấn mạnh là luật này không mang lại lợi ích gì cho tòa án”.

Phải nói thêm rằng, trong quá trình làm luật tại Việt Nam, hiếm khi cơ quan thẩm tra dành những lời trên cho cơ quan chủ trì soạn thảo.

Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga 2 lần nhấn mạnh dự án luật này không mang lại lợi ích gì cho tòa án Ảnh Gia Hân

Cả Ủy ban Thường vụ Quốc hội và đại diện các bộ, ngành tham gia góp ý đều đồng ý với sự cần thiết của luật, đồng nghĩa với việc đồng ý cho ra đời một cơ chế hòa giải linh hoạt, mềm mại và đỡ tốn kém hơn đối với các vụ án hành chính và dân sự, thay vì ra tòa kiện tụng nhau vô cùng mệt mỏi.

Theo Chánh án Tòa án nhân dân tối cao Nguyễn Hòa Bình, đây là cơ chế được rất nhiều nước áp dụng, ta cũng chỉ học lại.

“Về bản chất, đây là hòa giải ngoài tố tụng, trước khi tòa án thụ lý. Vì sao là “tại tòa án”, vì có sự tham gia của tòa án trong quá trình hòa giải này. Vai trò của tòa là gì? Tòa làm 2 việc: thứ nhất là điều hành, quản lý việc hòa giải (phân công thẩm phán, phân công hòa giải viên phụ trách vụ việc); thứ hai là công nhận kết quả, vì nó có giá trị pháp lý như một bản án. Khác với hòa giải ở cơ sở không có hiệu lực thi hành bắt buộc, hòa giải này có hiệu lực thi hành bắt buộc”, Chánh án Nguyễn Hòa Bình nói.

Ông Bình đơn cử, trường hợp hai anh em tranh chấp đất đai, đã chấp nhận hòa giải mỗi bên 5 m, thì cơ quan có thẩm quyền căn cứ vào kết quả hòa giải đã được công nhận đó để cấp sổ đỏ.

Phản hồi ý kiến của Phó viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao Trần Công Phàn về việc hiện pháp luật cũng đã tồn tại hàng chục cơ chế hòa giải, đối thoại trong luật Tố tụng Hành chính, bộ luật Tố tụng Dân sự, luật Đất đai... thì cơ chế này có gì khác biệt, Chánh án Nguyễn Hòa Bình cho rằng đó là ở sự linh hoạt, và do đó, sẽ hiệu quả hơn.

Theo ông Bình, việc thực hiện các cơ chế hòa giải hiện hữu có một số hạn chế. Thứ nhất, do các thẩm phán nhiều việc nên không có thời gian đầu tư cho hòa giải. Thứ hai, do là thẩm phán phải đảm bảo khách quan, nên không được phép đưa ra lời khuyên có lợi cho bất cứ bên nào. Ví dụ, hai người kiện nhau vì món nợ 100 triệu, thẩm phán không thể khuyên bên cho vay nhận 50 triệu để kết thúc vụ việc, mà phải là 100 triệu cộng lãi suất.

Thêm nữa là tính năng động trong phương pháp, khi hòa giải viên có thể gặp đương sự ở nhà, quán cà phê để khuyên bảo, thậm chí có thể kéo những người có uy tín khác vào, như cha đạo, già làng... còn thẩm phán chỉ được gặp gỡ ở cơ quan vào giờ hành chính.

Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Nguyễn Khắc Định cũng cho rằng hòa giải, đối thoại tại tòa án là một cơ chế “vừa mang tính pháp lý, vừa mang tính xã hội”, và có tính nhân văn cao, dù có trường hợp “không đúng pháp luật” như ví dụ món nợ 100 triệu ở trên.

Theo ông Định, cơ chế này sẽ giảm bớt áp lực công việc cho tòa án (số vụ tòa phải thụ lý giảm đi); huy động được đóng góp của những người đã về hưu, có uy tín làm hòa giải viên; tạo không khí xã hội mềm mại hơn; có thể giữ được bí mật cho các bên tham gia.

“Gần đây, Tổng bí thư cũng có nhắc “việc dân sự cốt ở các bên”, nên đề cao nhất nguyên tắc tự nguyện. Có luật mới, nếu đương sự đồng ý thì thẩm phán ra quyết định hòa giải, không phải tố tụng, không phải đăng báo gì cả, giữ được bí mật kinh doanh và bí mật đời tư”, ông Định nói.

Cho rằng dự án luật là rất cần thiết, được áp dụng tại nhiều nước trên thế giới, Thứ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Khánh Ngọc cũng nhấn mạnh sự phi lý khi một nước nổi tiếng thích kiện tụng như Mỹ có tỷ lệ hòa giải tại tòa rất cao (trên 90%), trong khi nước nổi tiếng ưa chuộng hòa bình như Việt Nam lại có tỷ lệ hòa giải rất thấp.

Đánh giá cao nỗ lực của tòa án trong việc đưa ra một dự luật không có “lợi” gì cho mình, ông Ngọc cũng đặt ngược vấn đề là cơ chế này muốn thành công cần có sự chân thành của tòa án.

Luật có cách tân, muốn thành công cũng cần sự chân thành của tòa, theo Thứ trưởng Bộ tư pháp Nguyễn Khánh Ngọc Ảnh Gia Hân

Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, dù rất cách tân, cũng mới chỉ là một người, trong khi tòa án là một hệ thống. “Rất khó hiệu quả nếu không có sự thực tâm của tòa án. Đưa ra một quy trình lấy đi công việc của tòa thì các thẩm phán có thực sự mong muốn không? Nếu không thì rất khó thành công”, ông Ngọc nói.

Ngoài điều kiện trên, ông Ngọc cho rằng, 2 yếu tố rất cần thiết khác là việc áp dụng phải thống nhất, để các bên tham gia nhìn vào các tiền lệ và thấy rằng mình có đi “kịch đường tàu” cũng chỉ thế thôi, hòa giải là tốt hơn; và các bên tham gia phải rất chuyên nghiệp, đặc biệt là hòa giải viên.

Theo Chánh án Nguyễn Hòa Bình, Mỹ xem hòa giải tại tòa là “một cuộc cách mạng về thực thi công lý”, thậm chí còn có bang dùng trực thăng rải truyền đơn khuyến khích nhân dân tham gia chế định này. Trong dự án luật này, phía Mỹ cũng cử 1 nhà khoa học và 2 thẩm phán tham gia, và họ cũng đánh giá rất cao dự thảo của Việt Nam. Nếu thực thi được trong cuộc sống thì người dân sẽ là người có lợi đầu tiên.

Các góp ý của Thường vụ Quốc hội và các bộ, ngành về thủ tục như việc tập huấn, cấp chứng chỉ cho hòa giải viên; việc có cần phải Chánh án tòa án nhân dân tối cao bổ nhiệm hòa giải viên không; có cần yêu cầu kinh nghiệm 10 năm mới được làm hòa giải viên không... cũng được Chánh án tiếp thu và hứa xem xét lại.