'Nhóm lợi ích' hoành hành ngành khai khoáng

Đây là nhận xét chung của nhiều chuyên gia tại hội thảo “Quản trị ngành công nghiệp khai khoáng của VN”, do Liên minh Khoáng sản - một tổ chức phi chính phủ, tổ chức hôm qua (3.12) tại Hà Nội.

“Ta cứ nói trong sách là VN có rừng vàng, biển bạc nhưng thực chất VN chỉ đứng thứ 65 trong các quốc gia về tiềm năng khoáng sản. Tài nguyên khoáng sản của ta vào loại yếu, hàng xén, chợ quê trên thế giới”, TS Nguyễn Thành Sơn, nguyên Trưởng ban Quản lý khai thác than đồng bằng sông Hồng (Tập đoàn than khoáng sản VN - TKV), nhận xét. Theo ông Sơn, VN chưa có chính sách tổng thể về tài nguyên khoáng sản nên dẫn tới tình trạng khai thác vơ vét, bừa bãi bằng công nghệ rất lạc hậu. “Được cho là hiện đại nhất như công nghệ khai thác vàng tại Thái Nguyên thì cũng là thiết bị lạc hậu của Trung Quốc, tổn thất tới 70%. Chúng tôi đã khuyến cáo cần có những công nghệ hiện đại hơn thì họ nói không cần, vì công nghệ mới phải làm lâu hơn, lại thêm nhiều cái tết phải đến nhà các ông bí thư, chủ tịch...”, ông Sơn cho biết.

Cũng theo ông Sơn, do đánh giá trữ lượng, khả năng khai thác không chính xác nên nhiều nơi cấp phép khai thác kiểu “lấy được”. Như ở Hà Tĩnh, chính quyền cấp tới 100 mỏ khai thác đá. Đến nay do quy mô khai thác quá nhỏ, hiệu quả thấp, nhiều mỏ “chết”, ngừng hoạt động không tuyên bố.

“Chúng ta đều thấy rõ một điều là khai khoáng, xuất khẩu tài nguyên ồ ạt nhưng thực chất tỷ trọng đóng góp của ngành khai khoáng vào GDP, theo các số liệu cơ quan nhà nước công bố rất thấp, chỉ đạt 10 - 12%”, ông Sơn nói. Trong khi đó, hậu quả đem lại ở nhiều nơi rất nặng nề. Như huyện Bảo Lộc (Lâm Đồng), theo các kết quả khảo sát đã có 100/200 ha hồ bị nhiễm độc từ bùn đỏ dự án khai thác bauxite.

Từng làm việc lâu năm trong lĩnh vực tài nguyên, Giáo sư Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ TN-MT, cho rằng VN hoàn toàn thiếu các chính sách về tài chính khoáng sản. “Ta cũng đã có những quy định đấu giá về quyền khai thác mỏ nhưng không hề có quy định về định giá, quy trình định giá, đó là thiếu sót rất lớn”, ông nói. Bên cạnh đó, cơ chế phân cấp hiện nay: trung ương nắm mỏ lớn, địa phương nắm mỏ nhỏ, khai thác tận thu là rất bất hợp lý, nên thực tế các địa phương thường vượt thẩm quyền bằng cách chia mỏ lớn ra làm nhiều mỏ nhỏ để cấp cho cùng một doanh nghiệp. “Đó là tư duy rất sai về phân cấp, hệ quả xấu về quản lý cực lớn mà cuối cùng không ai chịu trách nhiệm cả”, ông nêu quan điểm.

Ở địa phương, để có một mỏ phải xuống gặp bí thư, chủ tịch. Có nơi, Giám đốc Sở TN-MT suýt phải từ chức vì không cấp phép khi ông bí thư, chủ tịch, phó chủ tịch đã dẫn người quen xuống đặt vấn đề giúp đỡ... Ông Đậu Anh Tuấn, Trưởng ban Pháp chế Phòng Thương mại - Công nghiệp VN

Sẽ có thêm nhiều dòng sông chết

“Điều tôi khó hiểu nhất là luật Khoáng sản năm 2010 lại khoanh vùng những dạng mỏ cấp quyền khai thác không phải đấu giá. Tại sao có cơ chế kỳ lạ như vậy. Người có thẩm quyền sẽ cấp cho người này mà không cho người kia, không theo nguyên tắc nào cả. Cơ chế đó tạo rủi ro, nguy cơ tham nhũng rất lớn”, Giáo sư Võ nói và cho biết khi lấy ý kiến về dự thảo luật này tại Quốc hội, thảo luận rất tốt, theo hướng quy định đấu giá hết để tạo cạnh tranh, minh bạch nhưng cuối cùng thì lại dẫn tới một cơ chế thiếu minh bạch. “Thực tế như chúng ta thấy, mỗi địa phương cấp phép một kiểu. Hậu quả về môi trường rất lớn mà người dân phải gánh chịu hết. Như tỉnh Bắc Kạn, thấy tình trạng đào bới khắp nơi, bãi chứa chất thải bừa bãi, rừng bị phá, nguồn nước bị ô nhiễm, nước tưới cho nông nghiệp cũng không đảm bảo”, Giáo sư Võ phân tích.

Còn bà Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch Hội Tư vấn thuế, cho rằng: “Chính sách thuế không tốt, quản trị ngành khai khoáng không tốt thì hậu quả đem lại rất ghê gớm, sẽ có nhiều hơn các dòng sông chết và các làng ung thư… Những tiêu cực trong lĩnh vực này là đau đớn, cần tiếng nói cộng đồng, chuyên gia để bảo vệ tài nguyên quốc gia, sức khỏe của người dân”. Bà Cúc cũng cho rằng, số thuế thu được từ khai thác tài nguyên khoáng sản khá thấp, nhiều mỏ hầu như không thu được thuế.

Chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh nói thẳng: “Lợi ích nhóm đang hoành hành trong ngành khai khoáng”. “Việc luật ra quy định loại trừ những khu vực không đấu giá (quyền khai thác mỏ) thìđây là lợi ích cho một nhóm người. Quy định được luật hóa thì đây là vấn đề lớn về thể chế”, ông Doanh nhấn mạnh.

Theo bà Trần Thanh Thủy, điều phối viên Liên minh Khoáng sản, một giải pháp để chấm dứt thực trạng khai thác tài nguyên khoáng sản bừa bãi ở VN là tham gia Sáng kiến minh bạch công nghiệp khai thác (EITI) - một dạng công ước quốc tế buộc các nước thành viên công khai các dữ liệu về cấp phép sản xuất, các khoản thu, nộp, khai thác khoáng sản... mà hiện nay đã có 49 quốc gia tham gia. VN đã tiếp cận sáng kiến này từ năm 2006 nhưng đến nay vẫn chưa tham gia, vì có nhiều cơ quan cho rằng tham gia EITI sẽ làm “lộ bí mật quốc gia”.

Về điều này, Giáo sư Đặng Hùng Võ cho rằng “đó chỉ là một cách nói ngụy biện”.

Bà Trần Thanh Thủy nói: “Về bí mật nhà nước, chúng tôi đã rà soát kỹ các yêu cầu. Nếu theo quy định của VN, các thông tin bí mật về khai khoáng chỉ bao gồm các hình ảnh vệ tinh, các mỏ phóng xạ, thông tin về khoáng sản chưa được công bố. Nhưng EITI không hề yêu cầu công bố các thông tin này”.

Trưởng ban Pháp chế Phòng Thương mại - Công nghiệp VN, ông Đậu Anh Tuấn, cho rằng VN rất cần phải tham gia sáng kiến này như một sức ép để công khai, minh bạch ngành khai khoáng. “Bức tranh chung của ngành khai khoáng 10 năm nay mà chúng tôi điều tra, khảo sát cho thấy, tính minh bạch ngành này rất thấp. Tỷ lệ chi trả chi phí không chính thức rất cao, lên đến 73%, trong khi bình quân các nước thấp hơn nhiều”, ông Tuấn nói.

“Ở địa phương, để có một mỏ phải xuống gặp bí thư, chủ tịch. Có nơi, Giám đốc Sở TN-MT suýt phải từ chức vì không cấp phép khi ông bí thư, chủ tịch, phó chủ tịch đã dẫn người quen xuống đặt vấn đề giúp đỡ...”, ông Tuấn cho biết thêm.