Độc đáo nhà cổ miền Tây: Nhà điền chủ xưa

Ngôi nhà xưa của ông Trương Ngọc Phấn (trên) và nét chạm lộng độc đáo bên trong ngôi nhà ông Phấn - Ảnh: Hoàng Phương

Tiêu biểu nhất là ngôi nhà của hai anh em họ Trương ở ấp Phước Ngươn, xã Long Phước, H.Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long. Chủ của những cơ ngơi này đang là thế hệ thứ tư của họ. Ông Trương Ngọc Phấn cho biết ngôi nhà do ông Trương Văn Độ, là ông cố của ông, khởi cất vào khoảng năm 1865 và mấy năm sau mới xong. Hồi đó phải sang Campuchia mua gỗ rồi đợi đến mùa lũ (khoảng tháng 7, tháng 8 âm lịch) mới dùng bè xuôi theo nước mang gỗ về. Tất cả đều là gỗ căm xe và gõ đỏ. Lúc bấy giờ thợ từ miền Trung vô rất ít nên phần trang trí trong nhà phải mướn thợ ở vùng Cái Tàu Hạ (Đồng Tháp) đến làm.

Trong nhà hiện vẫn còn giữ được bộ tràng kỷ có mặt và lưng dựa ghép đá cẩm thạch, cẩn xà cừ, chạm trổ rất tinh xảo. Hai chiếc tủ thờ cẩn ốc cũng được sắm từ đời ông cố ông Phấn. Ông Phấn nghe kể lại, khi mới vừa làm nhà xong thì giới thương hồ từ miền ngoài chở đồ đạc, tủ ghế đến nhà gạ bán. Ông cố ông bảo nhà mới cất xong, hết tiền nên không mua, nhưng họ vẫn cứ khiêng đồ lên nhà và cam đoan bán chịu qua mùa lúa trở lại lấy tiền.

Ngôi nhà của ông Phấn cất theo lối nhà chữ đinh truyền thống, với 3 gian 2 chái, mặt tiền dài đến 25 m. Mái ngói hiện vẫn còn nguyên vẹn, chỉ có phần tường ngày xưa làm bằng ô dước nên bị bong rộp. Còn lại, ngoại trừ phần cửa do ông nội ông Phấn thay mới vào khoảng năm 1917, nền gạch tàu và bộ giàn trò vẫn giữ nguyên. Chỉ có căn nhà dưới làm bằng gỗ thao lao nên bị mối mọt phần giác, nhưng lõi bên trong thì rất cứng, đóng đinh không vô.

Qua 150 năm nhưng ngôi nhà ông Phấn còn nhiều tác phẩm chạm khắc hoa văn, họa tiết công phu, tỉ mỉ. Đặc biệt là khánh thờ tam vị gia thần đặt trên cao, ở chính trung. Theo nhà nghiên cứu Trương Ngọc Tường thì chỉ có nhà xưa vùng Vĩnh Long còn giữ được lối thờ cúng này, những nơi khác từ khi có chiếc tủ thờ người ta đã loại bỏ khánh thờ.

Ông Phấn cho biết mấy năm trước giới mua bán nhà cổ tới gạ, hỏi mua nhà. Họ đặt vấn đề tháo dỡ toàn bộ hoặc mua vài món như ghế tràng kỷ, tủ thờ... Thậm chí, họ còn hỏi mua ốc xà cừ được gắn trong mấy tấm liễn, nhưng ông từ chối thẳng thừng. Có đoàn nước ngoài đến tham quan và đặt vấn đề trùng tu lại ngôi nhà, ông cũng không đồng ý.

Kế nhà ông Phấn là ngôi nhà của ông Trương Văn Me cũng được xây cất cùng thời điểm. Họ có chung ông cố với nhau. Nhà cũng được cất theo lối chữ đinh, 3 gian 2 chái nhưng mái trước khá thấp. Vách chái chạm lộng được ngăn lại làm một gian, nay dùng làm chỗ thờ tự. Vách lụa và hệ thống vì kèo, mái ngói còn khá nguyên vẹn. Điểm đặc biệt là hệ thống kèo ngôi nhà này không cẩn ốc, mà chỉ chạm trổ phần gỗ ở các đầu kèo, dạ kèo và không sơn phết, rất nhẹ nhàng thanh thoát. Bao lam các cột cái được thiết kế lửng cách mặt đất trên một mét, chân các bao lam chạm hình lục bình khá tinh xảo. Ngôi nhà này không còn nhiều đồ đạc, chỉ có bộ ghế nghi, tràng kỷ và trang thờ gia thần ở chính trung. Bộ hoành phi còn lại tấm hoành “Trương phủ đường” đặt chính giữa, sơn son thếp vàng, chạm cửa võng.

Khác với quan niệm của ông Trương Văn Me là nếu nhà hư thì có tiền bao nhiêu sửa bấy nhiêu, ông Phấn lại hợp đồng với Công ty CP du lịch Vĩnh Long đón khách du lịch, tìm nguồn thu tu sửa nhà. Hiện Công ty CP du lịch Vĩnh Long chi cho ông 200.000 đồng/khách, trong đó bao gồm ăn uống và chỗ ngủ qua đêm. Đó là khách đi lẻ. Còn đoàn khách từ vài chục người trở lên thì công ty chi 150.000 đồng/khách. Gần đây nhiều du khách Pháp, Úc ở lại qua đêm, ông bố trí giường buồng nhà trên cho họ nghỉ, chỉ tránh không đặt giường ngủ ngay dưới bàn thờ cửu huyền.

Theo anh Phạm Văn Ẩn, nhân viên Ban Quản lý di tích tỉnh Vĩnh Long, đây là việc làm hai bên cùng có lợi, là một trong những cách để giữ gìn nhà cổ ở Vĩnh Long. Tuy nhiên, ông Phấn cho biết gần đây khách tham quan ngày càng ít, công ty lại độc quyền không hợp tác với các tour từ Sài Gòn xuống. Vì vậy, ông tính sau năm 2016, khi hợp đồng hết hạn, ông xin thôi không làm nữa.