Chán học môn văn vì tác phẩm được chọn trong nhà trường

Muốn tìm ra lời giải đáp chính xác cho tình trạng nói trên, cần phải có một cuộc điều tra xã hội học rộng rãi để thu thập ý kiến của các thầy giáo, cô giáo, các bậc phụ huynh, các nhà khoa học và nhất là các thế hệ học sinh (HS) hưởng thụ chương trình ngữ văn.

Tuy nhiên, nhìn tổng thể, việc môn ngữ văn mất sức hấp dẫn có thể do nhiều nguyên nhân cùng một lúc: quan niệm dạy văn và học văn chưa tâm phục HS, chương trình nặng nề và không hợp lý, sách giáo khoa (SGK) công thức, tỷ lệ giáo viên giỏi nghề không nhiều, thi cử rập khuôn và máy móc, văn mẫu và bệnh thành tích...

Một nguyên nhân quan trọng cắt nghĩa sự ngán ngại học ngữ văn trong học sinh, đó là chất lượng một số bài văn tuyển chọn trong chương trình và SGK không thật cao, thậm chí có những bài không xứng đáng đưa vào sách

Một nguyên nhân quan trọng cắt nghĩa sự ngán ngại học ngữ văn trong HS, đó là chất lượng một số bài văn tuyển chọn trong chương trình và SGK không thật cao, thậm chí có những bài không xứng đáng đưa vào sách.

Đó là những bài văn/thơ hay trích đoạn tác phẩm không có ý tưởng hay suy tư gì sâu sắc hoặc ý tưởng chỉ là minh họa cho những mệnh đề luân lý, chính trị có sẵn; có suy tưởng riêng nhưng lại thiếu sự sinh động, xoàng xĩnh về nghệ thuật, thiên về giáo huấn; có giá trị tư tưởng và nghệ thuật nhưng lại không được chọn dạy đúng cấp học, lớp học, nên không phù hợp với tâm lý lứa tuổi HS. Có những bài văn/thơ hay trích đoạn tác phẩm tuy đáp ứng ba yêu cầu nói trên nhưng lại không giúp ích cho việc giảng dạy và làm sáng tỏ một chủ đề nhất định theo cấu trúc chương trình có sẵn.

Chọn văn liệu cho SGK cấp tiểu học và THCS khó hơn cho cấp THPT, văn học hiện đại khó hơn từ văn học cổ điển.

tin liên quan

Học sinh hóa thân thành lão Hạc, chị Dậu… để học văn

Những bài văn chọn dạy cho cấp tiểu học thường là những bài ngắn trong khi nguyên văn các tác phẩm, trừ thể loại thơ, viết cho thiếu nhi thường vượt quá khuôn khổ một tiết dạy, vì vậy thời gian qua có một số trường hợp soạn giả SGK phải biên tập, sửa chữa, thậm chí cắt bớt văn liệu gốc khiến tác giả phiền lòng. Khi đã chọn một bài văn/thơ hay cho HS cấp tiểu học tiếp nhận, thì tác dụng tích cực rất lâu dài. Vì vậy ở tiểu học nên dạy những tác phẩm hay, súc tích chứa đựng những câu chuyện đạo đức; những bài ca dao, truyện cổ tích, truyện đồng thoại...

Có lẽ viết SGK ngữ văn cho HS cấp THCS là thú vị nhất. Lứa tuổi từ 12 - 15 này là lứa tuổi đang đổi thay và khám phá; tình yêu, tình bạn, tình gia đình, tình quê hương đất nước, lẽ sống đều chớm nở và đi đến độ chín, một bài văn hay sẽ thanh lọc và bồi dưỡng biết bao tình cảm đẹp cho HS. Từ lớp 6 - 9 nên chủ yếu dạy văn học hiện đại, với những áng văn chương đẹp, nói lên hình ảnh tích cực về thiên nhiên, xã hội, đất nước và con người; tránh đưa vào SGK những văn bản nặng nề với những góc tối của đời sống. Vì những bóng tối, cái xấu rồi cuộc đời sẽ bắt các em chịu đựng, nhà trường và văn học hãy truyền cho các em ánh sáng, cái đẹp để có đủ sức chống chọi và đứng vững trước những thử thách của cuộc đời.

Dạy ngữ văn ở trường phổ thông chủ yếu là dạy tình cảm, nhất là tình cảm thẩm mỹ ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

Đối với bậc THPT, hai lớp 10 và 11 là độ tuổi HS thích hợp về tâm thế để dạy văn học cổ điển từ thế kỷ 10 - 19. Lúc này HS có chút ít vốn liếng về lịch sử và văn hóa, về vốn từ Hán Việt nên tiếp nhận thuận lợi hơn. Tuy nhiên đối với những tác phẩm lớn (Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm khúc, Cung oán ngâm khúc...), việc trích văn cũng cần cân nhắc và chọn lựa những đoạn có giá trị nhân bản và giá trị nghệ thuật nhất. Chẳng hạn, trong Truyện Kiều, nên chọn những đoạn Kiều đi chơi thanh minh hay Kiều ở lầu Ngưng Bích hơn là cảnh báo ân báo oán.

Vấn đề khó nghĩ nhất là lớp 12. Ở miền Nam trước 1975 và ở một số nước phương Tây hiện nay, HS lớp cuối cùng bậc trung học không còn học ngữ văn nữa mà học tâm lý học, đạo đức học, logic học. Bắt đầu tuổi trưởng thành, sắp học nghề để bước vào đời hay sắp lên ĐH, họ cần được trang bị sâu sắc về lý tính để từng bước hình thành nhân sinh quan và thế giới quan. Chúng tôi đề nghị, ở lớp 12, SGK nên chọn những văn bản văn học VN và văn học nước ngoài có chiều sâu triết lý, có tầm tư tưởng và giá trị nghệ thuật cao. Nên tránh những văn bản mà 10 năm, 20 năm sau trở thành lạc hậu trước sự phát triển của nhận thức xã hội và tư duy con người đương đại.

Chương trình ngữ văn mới đã thể hiện một bước tiến rõ rệt về tư duy giáo dục lẫn quan niệm văn học, so với thời mà kiến thức dạy văn còn sơ lược và công thức, dựa trên những văn bản thiên về tính minh họa. Có thể thấy trong chương trình mới sự cập nhật cả về lý thuyết lẫn văn liệu với những tác giả và tác phẩm có giá trị. Tuy nhiên, vẫn còn có thể đầu tư sâu hơn để nâng cấp cho chương trình, nhất là về văn liệu. Còn nhiều tác phẩm có giá trị cao của những tác giả tầm cỡ, nhất là ở miền Nam, chưa được để ý tới (Nhất Hạnh, Võ Hồng, Bình Nguyên Lộc, Nhật Tiến, Cao Huy Thuần...).

Một chương trình ngữ văn tốt cần hội đủ cả hai mặt: lý thuyết mới và văn liệu hay. Nhưng nếu lý thuyết mới mà văn liệu tầm thường hoặc lý thuyết cũ mà văn liệu đặc sắc thì làm sao? Trong hoàn cảnh khó xử đó, xin chọn phương án hai. Thà dạy theo lối cũ mà được tiếp cận thơ văn hay thì vẫn hứng thú hơn là đem lý thuyết cao siêu làm sang cho những tác phẩm trung bình khá.

Giã từ trường lớp, người HS có thể không còn nhớ những phân tích về chủ đề, hình tượng, tư tưởng, thủ pháp... Chỉ vang lên trong họ những câu thơ tráng khí hay thấm đẫm tình yêu mà thầy cô giáo đọc diễn cảm làm rung động tâm hồn họ trong giờ học văn thời thơ ấu, hiện lên trong họ những nhân vật trăn trở và khao khát lý tưởng như người bạn đồng hành trên đường đời vạn dặm.

Dạy văn để làm gì ? Hiện nay việc chọn văn liệu cho SGK ngữ văn đang đụng chạm đến quan niệm dạy và học ngữ văn ở nhà trường phổ thông. Chúng tôi tán thành quan niệm dạy ngữ văn ở phổ thông chủ yếu là để dạy người, ở ĐH mới là dạy nghề. Tuyệt đại đa số HS không đi theo nghề văn, dù là dạy văn hay nghiên cứu văn học, mà họ cần văn học như một nguồn dinh dưỡng tinh thần để sống ở đời. Vì vậy cần đưa vào SGK cấp THCS những bài văn đẹp về tình yêu, vốn không thiếu trong văn học VN hiện đại, để góp phần giành lại tâm hồn của những HS chỉ biết có tiểu thuyết ngôn tình. Cần khơi gợi cho HS cấp THPT nghĩ đến những vấn đề về sự tồn vong của đất nước, về lý tưởng dân chủ, về thảm họa môi trường sinh thái, về bi kịch của số phận con người để họ đứng cao hơn văn chương thứ cấp. Dạy ngữ văn ở trường phổ thông chủ yếu là dạy tình cảm, nhất là tình cảm thẩm mỹ. Chúng ta đã vượt qua giai đoạn văn nghệ minh họa, nhưng dạy văn, học văn và thi văn hiện nay vẫn chưa thoát khỏi cung cách minh họa nhằm diễn dịch cho những tư tưởng được ưu tiên truyền bá, và điều đó không tránh khỏi gây ra phản tác dụng khi gặp phản ứng trái chiều nơi những người trẻ vốn không muốn dạy văn một cách áp đặt. Chính vì vậy mà văn liệu SGK phải là những tác phẩm hay, có sức truyền cảm, lay động lòng người. Dạy ngữ văn ở trường phổ thông là dạy ngữ hay dạy văn? Quan điểm tích hợp ngữ văn là một quan điểm mới mẻ, hiện đại, bởi nói theo Humboldt, “thi ca là nghệ thuật thông qua ngôn ngữ”. Nhưng suy cho cùng, văn học như là nghệ thuật ngôn từ vẫn là môn chủ đạo của giáo dục nhân văn.