Cá linh mùa nước nổi

Người lớn giải thích: "Cá linh gặp mưa là tan hết!". Vì sao cá tan, người lớn trả lời đại loại mưa nước sông lạnh nên cá lặn sâu dưới đáy sông trốn cho ấm, ở độ sâu như chài lưới khó mà với tới!

Được biết từ tháng 5 âm lịch, từ Biển Hồ bao la những con cá linh li ti như bọt nước theo dòng phù sa đục ngầu trôi dạt xuống sông rạch. Khi nước nổi phủ trắng ruộng đồng, cá linh rút vào đồng nước trốn sóng gió. Lúc bấy giờ cá cỡ đầu ngón tay út. Tới tháng 10 âm lịch nước rút, cá đã lớn hơn ngón cái theo kênh rạch tuôn ra sông lớn lội xanh mặt nước. Đang lúc trời trở gió rét căm căm, dân nghèo áo phong phanh vẫn hớn hở ra "bến" chài cá. Ngộ cái là thời đó bến nhỏ xíu chưa bằng nửa công đất nhưng càng đông người càng vui, có lẽ sự náo nhiệt đã khiến người ta quên khí trời lạnh buốt! Cứ thế chài này vừa kéo lên chài khác đã vãi, mùa cá rộ, chài trắng cá, gỡ đến mỏi tay.

Các nhà khoa học gọi cá linh là cá di cư, dân quê ít chữ nghĩa gọi chúng là cá của người nghèo hay đặc sản mùa nước nổi. So với các loài cá khác trên sông Mekong, cá linh giá rẻ như bèo nhưng sức hấp dẫn của chúng khiến người ta khó quên. Ngồi điểm danh những món ăn chế biến từ tôm cá chợt giật mình thấy thịt cá linh chế biến bất cứ món ăn gì cũng ngon. Không biết cá linh tới tay các nhà hàng đặc sản qua công phu lửa bếp thành món gì sang trọng nhưng dân quê có muôn vàn cách chế biến thịt cá linh. Đơn giản thì làm cá linh kho quẹt, cá linh nấu canh chua bông súng, canh chua bông so đũa. Món này phải ăn lúc canh nóng hôi hổi, canh nóng quyện mùi lá sống đời thái nhỏ, mùi me chua bốc lên ngào ngạt khiến người ta không cầm lòng ứa nước miếng thèm. Cá linh non kho mía là "sướng" nhất, cá non xương nhừ ăn kèm với bánh mì nhai ráu nghe đã bao tử. Hoặc cá linh kho tộ bỏ ớt vào cay thật là cay, ăn với cơm trắng đã no vẫn còn thấy thòm thèm nơi đầu lưỡi. Có sự ấm cúng nào bằng cảnh ngoài trời gió bấc gào rít, cả nhà đầm ấm quây quần bên ánh đèn dầu, nhóm bếp lửa ngồi chia sẻ tình đời thế sự qua món ăn dân dã. Cá linh trộn mắm đu đủ ăn cũng cực khoái, rạng sáng hay gần trưa mua trái bắp nấu còn nóng hổi ăn kèm mắm đu đủ cá linh, thưởng thức hương vị đồng quê phối hợp này thì kẻ xa quê cũng khó mà quên dòng sông, ruộng lúa yên bình với bao vui buồn một thuở. Kế đến là món chả tốn nhiều công sức, bạn phải bằm cho cá nhuyễn như bột, xong tùy sở thích mà có thể nấu canh hay chiên.

Nhưng nói gì thì nói món cá ngon thì phải nấu bằng củi, than mới bộc phát hết vị độc đáo của cá, còn nấu bằng bếp ga, bếp dầu vẫn ngon đấy nhưng tự nhiên miệng thấy đăng đắng, thiêu thiếu gì đó. Trong loài cá nhỏ như cá linh chẳng có loài cá nào so bì được với nó về lợi ích kinh tế. Không những chế biến món ăn đa dạng mà người dân quê còn tận dụng để làm ra các thứ khác. Chẳng hạn như bắt vài ba con cá linh béo tròn cho vào keo chao ủ, khi cá có mùi thối thì cắt nhỏ làm mồi câu cá lăng, cá sát, cá vồ. Lũ cá có ngạnh mê món cá linh ủ dữ trời, quăng câu một hồi lúc nhúc đầy thùng, còn cá linh sống để nguyên con câu cá lớn vài ký trở lên như cá hú, cá vồ, cá tra, cá lóc... Hồi xưa cái thời thiếu thốn thì đầu và ruột cá linh có giá trị lắm, người ta ủ chúng nấu thành thứ dầu để thắp đèn. Thứ dầu cá này hồi đó được ưa chuộng hơn đèn mù u nhiều. Thế là ven bãi con nít bu đông nghẹt bên đống cá cao như cái gò để cắt đầu cá mướn. Một ngày như vậy cũng được mấy đồng bạc cắc mua kẹo bánh ăn chơi. Đầu cá cắt ra bỏ riêng, còn mình cá để riêng ủ làm nước mắm. Sau này khi có dầu lửa, điện đóm kéo về thì loại đèn dầu cá linh chẳng còn.

Trái với trước đây khi có lũ lớn là cá linh nhiều vô kể. Bây giờ cá linh mỗi ký đã mấy chục ngàn đồng nhưng ít quá,  có bao nhiêu là người ta mua bấy nhiêu.

Trước đây, nhà nào cũng có vài ba cái khạp ủ cá linh, mùa cá rộ dân vùng lũ sướng, nhưng diêm dân miệt biển còn mừng hơn. Ủ cá thì phải cần muối cục, thế là vào mùa này diêm dân hồ hởi cho ghe muối đi bán dạo các nơi đầu nguồn lũ. Cá linh bỏ vào khạp ủ khoảng 2 tháng, xác cá thấm muối tan rã từ từ là lúc thắng nước mắm cá. Trong thời gian ủ cá phải thường xuyên vớt dầu cá phụt lên, mỗi ngày phải chịu khó mở nắp khạp cho nắng rọi vào tiêu diệt dòi bọ. Nước mắm cá linh khi nấu bốc mùi hôi khắp xóm nhưng đừng lo, chẳng ai phàn nàn chuyện này bao giờ, sau khi lấy nước cốt (nước nhứt) bạn thấy nước chấm cá linh có màu vàng sậm, mùi thơm thơm khác xa mùi khó ngửi ban đầu. Lấy nước cốt xong người ta tiếp tục nấu lấy nước nhì, nước này thường để kho cá cho ngon chứ không ai làm nước chấm. Thường 2 giạ cá lấy được 40 lít nước cốt, phụ nữ ở quê không biết thắng nước mắm cá linh coi chừng bị bà già chồng, xóm giềng cười mỉa là con gái đểnh đoảng. Vài chai nước mắm cá linh đem tặng bà con, người quen ở các thị thành là một món quà chí tình. Ngày xưa nước mắm cá linh vị ngon độc đáo không kém gì nước mắm Phú Quốc nhưng mấy ai bỏ công khai thác điểm gây dựng thương hiệu, cho nên nước mắm ngon đấy nhưng chỉ có dân vùng lũ biết mà thôi.

T. D