Nguyễn Đổng Chi, học giả - nhà văn kiệt xuất

Học giả - nhà văn Nguyễn Đổng Chi qua nét vẽ của họa sĩ Diệp Minh Châu

GS Nguyễn Đổng Chi (6.1.1915 - 20.7.1984) quê ở Hà Tĩnh, sinh tại Phan Thiết (tỉnh Bình Thuận), là con nhà giáo có đức độ và uy vọng Nguyễn Hiệt Chi, từng là đồng sáng lập trường Trường Dục Thanh. Sau ngày đất nước thống nhất, ông Nguyễn Đổng Chi làm chuyên viên Ban Sử học của Viện KHXH TP.HCM, Trưởng ban Hán Nôm thuộc Ủy ban KHXH VN. Năm 1979, ban này trở thành Viện Nghiên cứu Hán Nôm và Nguyễn Đổng Chi được bổ nhiệm quyền Viện trưởng. Ông được truy tặng Huân chương Độc lập hạng nhì và tại nhiều tỉnh, thành như Hà Tĩnh, Hải Dương, Đà Nẵng, Hà Nội, TP.HCM, Kiên Giang có đường phố mang tên ông.

PGS-TS ngữ văn Trần Hữu Tá, Chủ tịch Hội Nghiên cứu và Giảng dạy văn học TP.HCM, nhận định: “Ngoài Kho tàng truyện cổ tích VN nổi tiếng, GS Nguyễn Đổng Chi còn là cây bút phóng sự xuất sắc với tác phẩm ấn tượng Túp lều nát (xuất bản năm 1937, dưới bút danh Nguyễn Trần Ai) đã làm cho giới nghiên cứu ngạc nhiên và cảm phục. Không có phóng sự nào viết về tầng lớp nông dân dưới ách địa chủ cường hào phong kiến trước năm 1945 có được cái nhìn sắc sảo và thái độ dũng cảm, quyết liệt như vậy”.

Tiểu thuyết Gặp lại một người bạn nhỏ được ông khởi thảo từ năm 1949 cũng rất thành công. Chất liệu tươi nguyên, nóng hổi của những ngày cầm súng được ông tái hiện qua hơn 200 trang sách, mẫu người tiêu biểu cho “Hà Nội vùng đứng lên” quyết không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ, đem đến cho người đọc niềm tự hào và những cảm xúc thẩm mỹ sâu sắc nhất. Hai tác phẩm độc đáo này dưới góc nhìn mới của nhà nghiên cứu đã làm thay đổi chân dung Nguyễn Đổng Chi, từ “học giả” thành “học giả - nhà văn” cũng như vị thế của ông trong văn xuôi hiện đại VN trước 1954.

Các ý kiến tại hội thảo khẳng định những thành tựu của ông trong lĩnh vực nghiên cứu rất phong phú và đa dạng. PGS-TS Nguyễn Thành Thi, Trưởng khoa Ngữ văn Trường ĐH Sư phạm TP.HCM, cho rằng: “Qua mảng sưu tầm, nghiên cứu biên khảo về văn học dân gian (Lược khảo về thần thoại VN, Kho tàng truyện cổ tích VN, Địa chí văn hóa dân gian Nghệ Tĩnh) và dân tộc học (Người Ba na ở Kon tum), chân dung nhà văn hóa Nguyễn Đổng Chi hiện lên rõ nét. Đó là một nhà nghiên cứu văn học dân gian xông xáo, một nhà văn hóa tiên phong - mở đường, một nhà biên khảo sáng tạo, chuyên nghiệp với nhiều công trình khả tín, hiện đại về lý luận và dồi dào vốn liếng điền dã cũng như tư liệu thực tế”.

Bằng trực giác nhạy bén, GS Nguyễn Đổng Chi đã bắt tay nghiên cứu thần thoại từ khá sớm bằng công trình Lược khảo về thần thoại VN. PGS-TS Trần Thị An, Viện Hàn lâm KHXH VN, không tiếc lời ngợi ca ông là người đặt nền móng cho việc nghiên cứu thần thoại mà vài chục năm sau vẫn chưa có chuyên khảo nào tiếp bước.

Với gia tài đồ sộ về văn hóa, GS Nguyễn Đổng Chi tiếp bước thành công các thế hệ học giả danh tiếng như Trương Vĩnh Ký, Huỳnh Tịnh Của, Nguyễn Văn Ngọc, Vũ Ngọc Phan… và là nhà nghiên cứu hiện đại đầu tiên khẳng định những tác phẩm chữ Hán của người Việt xưa - một bộ phận quan trọng của văn học dân tộc.

Cũng theo PGS-TS Trần Thị An: “Thành công của bộ sưu tập 200 truyện cổ tích của ông thể hiện ở chỗ vừa mang tính bao quát và phong phú, vừa mang tính chọn lọc và đại diện; vừa mang tính hồn nhiên của một thể loại truyện truyền miệng lại vừa mang tính nghệ thuật cao với cách kể được gọt giũa trau chuốt. Đặc biệt, các bản kể trong Kho tàng truyện cổ tích VN thể hiện bản sắc của văn hóa dân tộc nên ông hoàn toàn xứng đáng được so sánh với các nhà văn hóa lớn trên thế giới như Charles Perrault, Jacob Ludwig Karl Grimm và Wilhelm Karl Grimm”.

Rõ ràng, đây không chỉ là sự tôn vinh ông mà còn khẳng định đóng góp của GS theo cách mà Charles Perrault làm cho nước Pháp và hai anh em Grimm làm cho nước Đức, cũng như những đóng góp của ông cho ngành cổ tích học thế giới. Nếu như anh em nhà Grimm thổi vào đời sống văn hóa dân gian Đức một luồng sinh khí mới bằng những công trình sưu tầm thần thoại và truyện cổ tích đồ sộ, công phu, đóng đinh truyện cổ tích Đức bằng thuật ngữ giờ đã trở nên quen thuộc “truyện cổ Grimm”, thì GS Nguyễn Đổng Chi đã thực hiện vai trò đó một cách xuất sắc với nhiều công trình sưu tầm và nghiên cứu văn hóa, văn học dân gian công phu, trong đó đặc biệt là Kho tàng truyện cổ tích VN.

GS-TS Nguyễn Xuân Kính, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa (Viện Hàn lâm KHXH VN), khẳng định: “GS Nguyễn Đổng Chi là người đầu tiên bằng công trình VN cổ văn học sử đã giải quyết một vấn đề rất quan trọng của lịch sử văn học VN là khẳng định vị trí của văn học chữ Hán thời Bắc thuộc và đề cao tính chiến đấu như một đặc điểm của văn học dân tộc”.