“Thường những người đàn ông gọi là đồng cô ấy, bao giờ lên đồng cũng đẹp hơn đàn bà. Thực tế là đàn bà múa không dẻo bằng đồng cô. Mà đồng cô là ai, điển hình là tôi. Tôi lên đồng rất đẹp, yểu điệu. Tức là nhìn sau lưng không ai biết tôi là đàn ông”, ông đồng Lưu Ngọc Đức nói trong đoạn mở đầu phim tài liệu Ái nam ái nữ (Love man love women). Miệng nói điệu đàng, cánh tay ông đồng vẫy vẫy dẻo dẻo ẻo lả. Góc máy đánh từ dưới lên cho thấy một điện thờ nguy nga, đồ đạc được lựa chọn kỹ từ chiếc bình gốm đến bức tượng sơn thếp. Hà Nội 2006.
“Khi tôi đến gặp ông Đức, trước đó đã có người quen giới thiệu. Tôi cũng đã đọc tất cả những tư liệu về đạo Mẫu có trong tay”, Nguyễn Trinh Thi - tác giả của bộ phim đại diện Việt Nam trong liên hoan phim nhân học quốc tế tại Pháp 2008 này - nhớ lại. Cũng thời gian 2006 đó, đạo Mẫu còn rất ẩn, chứ không phải đã được nhìn cởi mở, tích cực hơn như hiện nay. Cái nhìn không thân thiện đến từ nghi ngại một tôn giáo, cũng có phần vì ngại những đồng cô như ông Đức - một hiện tượng mà cho đến thời điểm đó vẫn bị coi là bất bình thường.
|
|
Sự bất thường của Ái nam ái nữ không chỉ vì đề tài. Nó còn là một bộ phim tài liệu bất thường về cách thể hiện, nếu so với rất nhiều thể loại phim tài liệu truyền thống trong nước. Ái nam ái nữ không có lời bình. Các nhân vật tự nói và bản thân những lời nói của họ đã xâu chuỗi thành câu chuyện. Trong khi với phim tài liệu truyền thống, lời bình là thế mạnh, điểm nhấn - cũng là điều có thể kéo tuột khán giả ra khỏi bộ phim vì độ lê thê, cũng như áp đặt suy nghĩ. Ái nam ái nữ cũng được quay tự nhiên rồi dựng, chứ không có kịch bản từ trước.
Ái nam ái nữ - phim đánh dấu sự ra mắt, cũng làm nên tên tuổi Nguyễn Trinh Thi mang đậm dấu ấn của sự phản biện xã hội như chính lời ông đồng Đức. “Đạo Mẫu thờ bà Liễu Hạnh. Nếu so sánh với tôn giáo khác, thì chính đạo Mẫu này mới là cái đạo bản địa của Việt Nam... Người xưa cho rằng có những người có căn. Ai có căn thì phải ra hầu thánh. Nhưng bây giờ có người lại hiểu là ai lên đồng thì mua may bán đắt. Đấy là cái sai”, vị đồng cô trình đồng từ năm mới 16 tuổi nói trong phim.
Trinh Thi cũng dùng cái nhìn của họa sĩ Nguyễn Mạnh Đức, người rất có duyên với đồ cổ, giả cổ trong các điện thờ để nói về sự ẩn - hiện của nhiều người đồng cô, cũng như đồng tính. “Tôi biết Đức từ năm 1970, khi Đức rất quan tâm đến các đồ sơn thếp. Nó không che đậy, nó nữ tính là nó sống đúng thế”, họa sĩ Mạnh Đức nói về “bóng lộ” Lưu Ngọc Đức. Ông Lưu Ngọc Đức cũng có những người họ hàng là bóng kín - luôn che giấu giới tính phức tạp của mình.
Bộ phim thực sự là một “quả bom” về cả nội dung lẫn ngôn ngữ nghệ thuật. Tuy nhiên, phim hầu như chỉ được xem trên mạng và không được chiếu rộng rãi. Chỉ có ảnh hưởng phim thì vẫn âm ỉ lan - như một cách đào tạo người xem cho một cách thức làm phim mới. Nó khiến người xem tự vấn - liệu mình đã có cái nhìn đa diện về các nhóm yếu thế, trong đó có những người theo đạo Mẫu, những đồng cô hay chưa.
Tư duy mở
Giờ đây, công việc ở Doclab - chốn của phim tài liệu - phần lớn thời gian của Trinh Thi. Chị có một phòng nhỏ chiếu phim nhỏ chỉ đủ cho độ hơn 100 người. Lớp học làm phim của chị cũng nhỏ, chỉ trên 10 người. Học viên được tuyển chọn rất chú trọng tư duy sáng tạo. “Người Việt Nam, hệ thống học ở nhà trường, đại học không tạo ra được cách tư duy thể hiện cho cá nhân sáng tạo. Nên đánh vật cái đó cũng mệt”, chị Thi nói.
Vì vậy, lỗi thường thấy, thường gặp khi tuyển sinh là tư duy giáo điều. “Đầu vào, chúng tôi không coi trọng lắm về kỹ năng. Ví dụ các bạn làm phim rồi, hoặc học trường sân khấu điện ảnh thì kỹ năng tốt hơn nhiều. Nhưng họ lại không hợp với Doclab. Chúng tôi chọn thiên về tư duy mở. Còn kỹ năng, chúng tôi có thể dạy từ đầu được”.
Học viên Doclab cũng phải có những cam kết rất cao về thời gian. Phải xem phim, nhận xét về phim. Việc xem phim đều đặn giúp học viên đạt trình độ cảm thụ cũng như biết về kỹ năng làm phim. Chỉnh về kỹ năng là điều Thi hướng tới bởi các học viên của chị đều sẽ làm phim theo kiểu nhỏ gọn. “Chỉ có mình tự quay thôi, tự làm tất. Quay mất nhiều thời gian lắm để có thể dựng lại thành câu chuyện xâu chuỗi”, Trinh Thi nói.
ThS Cao Trung Vinh, Viện Văn hóa nghệ thuật VICAS, cho biết: Doclab cùng các học viên của mình tiến hành phối hợp làm nhiều dự án phim tài liệu ở Việt Nam như: phim về Cầu Long Biên (phối hợp với Hội đồng Anh), dự án Biến đổi khí hậu và tác động tới đời sống của chúng tôi với Viện Goeth cùng dự án về đồng tính nữ.
Danh sách phim của Doclab cứ dài thêm mãi. Vườn của Doãn Hoàng Kiên. Trên những chuyến tài của Trần Thah Hiên. Bà bạn của Phạm Mai Phương. Đồng Trung của nhóm tác giả Cao Trung Vinh. Gà trong thành phố của nhóm tác giả Phạm Mai Phương.
Kết thúc khóa học, không phải ai cũng tiếp tục theo nghề. Nhưng số không trụ lại được với việc làm phim tài liệu sau đó cũng trở thành khán giả tiềm năng - môi trường nuôi dưỡng những bộ phim kiểu mới của Doclab và Thi. Nhiều bộ phim cá nhân theo nhau ra đời. “Thoạt tiên, có nhiều phim nhân học về đời sống thành thị. Nhưng sau đó, học viên Doclab cũng nhân thêm đề tài về nông thôn theo các dự án với NGO”, Trinh Thi cho biết.
Giờ đây, những bộ phim của Doclab đã không còn xa lạ với người xem. Quen với phim, cũng là quen với tư duy mở độc lập mà Trinh Thi đã nhiều năm đeo đuổi. Quen với phim, để thấy rõ một dòng chảy phim tài liệu giàu tính cá nhân giúp người làm phim không chỉ sáng tạo mà còn cho phép người xem có nhiều không gian để thở, để nghĩ. Sự độc lập cũng là điều Thi tặng cho cả khán giả của mình.
|
Chuyên mục Sáng tạo vì Khát vọng Việt giới thiệu chân dung những người bạn của Trung Nguyên, bất kể tuổi tác, thành phần, trong hay ngoài nước... Họ là những con người đang ngày đêm miệt mài sáng tạo trong các lĩnh vực chuyên môn, đóng góp trí não, tâm sức, truyền đi ngọn lửa khát vọng, tạo cảm hứng cho thanh niên VN, khơi dậy khát khao đua tranh với thế giới để cùng sáng tạo tương lai một VN hùng mạnh và ảnh hưởng.
|
Ngữ Yên
Bình luận (0)