Thư pháp chữ Việt: Đã định hình?

Thư pháp chữ Việt hay nghệ thuật viết chữ đẹp?

Thực tế, người ta phê phán thư pháp chữ Việt vì họ vướng vào cái vòng "duy danh định nghĩa" của khái niệm "thư pháp" và truyền thống "danh bất hư truyền" của nền thư pháp Trung Hoa. Bởi lẽ, thư pháp của các dân tộc Trung Hoa, Nhật Bản, Ả Rập đã đạt đến tầm vóc "thư đạo". Vương Hy Chi, một thư pháp gia của Trung Hoa mô tả về thư pháp Hán như sau: "Mỗi nét ngang như mây bay, như bày trận, mỗi nét móc như một cây cung cứng giương lên, mỗi nét chấm như một tảng đá từ cao rơi xuống, mỗi nét lượn như một cái móc đồng, mỗi nét sổ như một sợi khô đằng vạn tuổi, mỗi nét phẩy như một đôi chân phóng chạy". Khi viết chữ, nhà thư pháp phải vận công lực để tâm – ý – pháp nhất quán phóng chiêu một cách vô thức thành một tác phẩm nghệ thuật mà ở đó tư tưởng, phong cách, hành trạng người viết đều có thể hiện ra trên bức thư pháp ấy. Cách nói dân gian Việt Nam là "văn hay chữ tốt" cũng hàm nghĩa chữ và nghĩa, nội dung và hình thức, văn và người nhất quán trong một thể tính như vậy.

Người Nhật thì gọi thư pháp là "shodo" (thư đạo). Đó là một pháp môn dẫn dắt họ vào thế giới tâm linh, chuyển tải tâm pháp. Còn nhìn những bức thư pháp Ả Rập thì có cảm giác đó là những điệu luân vũ của lửa, của màu sắc, của kiến trúc, vì người Hồi giáo xem thư pháp là nghệ thuật cao quý bậc nhất, nghệ thuật thị giác hàng đầu…

Bức thư họa của Bác Hồ được ghép từ 4 chữ "Việt Nam độc lập"

Sở dĩ nền thư pháp các dân tộc ấy đạt đến tầm vóc như vậy là vì loại chữ viết của họ là văn tự tượng hình, và thư pháp được xem là một nghệ thuật cung đình dành cho giới tao nhân mặc khách, quý tộc, trí thức. Mặt khác phương thức tư duy truyền thống của một nền văn hóa có tư tưởng, có tính triết học đã tạo ra một cốt cách linh diệu, siêu phàm cho thư pháp dân tộc họ.

Trong khi ấy, chữ quốc ngữ là một thứ văn tự ghi âm được vay mượn từ hệ thống chữ viết la-tinh. Trong khoảng trên dưới mười năm lại đây, thư pháp chữ Việt hình thành và dường như đang ở chặng định hình đầu tiên. Trong khi ở Trung Hoa, người chơi thư pháp là những danh gia, quý tộc thì các thư pháp gia của ta phần lớn là những người "tài tử", có hoa tay. Nền thư pháp mới mẻ này lại nằm trong một nền văn hóa coi trọng tính phác thực, duy cảm, ít chất tư tưởng, triết học… nên vì thế vẫn còn la đà trên những nẻo đường chinh phục.

Nói vậy để hiểu ngọn nguồn sự tình và ủng hộ nó!

Nếu như giờ đây, chúng ta gọi "thư pháp chữ Việt" là "nghệ thuật viết chữ quốc ngữ đẹp" thì chắc hẳn không ai "cãi vã" làm gì. Cách gọi như vậy sẽ rất giản dị, "thuần Nôm", nhưng dài dòng quá. Theo tôi, chúng ta nên sử dụng thuật ngữ "thư pháp chữ Việt" để chỉ một chi ngành nghệ thuật đang phôi thai và trên đường chinh phục công chúng. Và xem thử vài mươi năm nữa, nó có đạt đến tầm vóc nào không ?

Thư pháp chữ Việt trên đường chinh phục

Khởi thủy, chữ viết ra đời là để làm công cụ ghi chép lại lời nói. Trong lịch sử dài dằng dặc của mình, chữ viết các dân tộc phần lớn vươn tới tính chuẩn mực và quy phạm. Song tiếng nói – chữ viết là quốc hồn của một dân tộc nên con người luôn trân quý nó, bởi thế một số người đã cách điệu hóa, nghệ thuật hóa để thêm vào cho nó một chức năng mới: chức năng giải trí, chức năng thẩm mỹ…

Quả thực, nếu cùng một nội dung mà được thể hiện dưới hình thức đẹp thì cũng là đáng để nhìn ngắm, suy tư, cảm xúc. Truyền thống yêu trọng tiếng nói – chữ viết tiếng Việt của mọi người đáng để chúng ta kính nể, tự hào. Việc làm đẹp chữ viết là rất cần thiết sau bao nhiêu năm cải cách giáo dục tiểu học, cùng với sự tiện dụng của bàn phím máy tính đã khiến sự nghiệp "viết chữ đẹp" của lớp trẻ ngày nay dường như thoái hóa. Bây giờ một số cơ quan, trường học cho HS-SV làm báo tường bằng công nghệ in hi-flex, nhìn thấy thật chán. Còn nhớ những cuộc thi báo tường thời trung học những mươi năm về trước, nhìn những tiêu đề, những hình minh họa là thấy mê ngay. Lật những cuốn sổ ghi chép, ghi lời bài hát của các thế hệ trước mới thấy hết ý nghĩa của thư pháp chữ Việt.

Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn lúc sinh thời có những chữ viết tài hoa, bay bổng, rất riêng biệt của ông trên các khuông nhạc đã đem lại cho chúng ta một cảm xúc đầy đủ hơn, ý vị hơn về nhạc của ông. Xa hơn là bức thư họa một người thổi kèn hiệu triệu được Bác Hồ ghép từ 4 chữ quốc ngữ "Việt Nam độc lập" để minh họa bài thơ: "Việt Nam độc lập thổi kèn loa/Kêu gọi dân ta trẻ lẫn già/ Đoàn kết vững bền như khối sắt/Để cùng nhau cứu nước Nam ta". Bức thư họa này được đăng trên tờ báo Độc Lập, số 103, xuất bản tại Cao Bằng vào ngày 21.9.1941. Hình thức tuyên truyền sử dụng thư pháp của Bác bấy giờ thật là sáng tạo và đầy cảm xúc.

Khoảng trên dưới 10 năm lại đây, thư pháp chữ Việt đã hình thành, bắt đầu phát triển và dường như không gian văn hóa của nó trải rộng ra khắp ba miền, từ những lề đường đến các triển lãm hội chợ. Công chúng đã có. Hiện gần như tất cả các cửa hiệu văn hóa phẩm, mỹ thuật trang trí đều có bán các sản phẩm liên quan thư pháp chữ Việt. Trong các căn phòng gia đình, các hội sở cơ quan… người ta đã sử dụng các thư họa, đại tự… các kiểu liên quan đến thư pháp chữ Việt. Giới “thư pháp gia” dường như cũng đã hình thành với những tên tuổi như: Trụ Vũ, Vũ Hối, Minh Đức Triều Tâm Ảnh, Chính Văn, Song Nguyên, Nguyệt Đình, Lê Vũ, Bùi Hiến, Nguyễn Thiên Chương… Các hình thái thư pháp chữ Việt dù chưa định hình, nhưng đã có những tác phẩm mang phong cách thư họa, đại tự, họa tự đã ra đời.

Từ sự yêu chữ, làm mới chữ, từ các kiểu chữ fantasie đến các trang trí, hình vẽ bằng con chữ quốc ngữ, thư pháp chữ Việt đang hình thành và phát triển. Con đường đi tới đã trở thành một loại hình nghệ thuật chưa thì chúng ta còn phải chờ đợi. Thế nhưng, như bất cứ loại hình thẩm mỹ mới nào khi vừa ra đời cũng bị những barie “chuẩn mực” phản ứng. Mặt khác khi một lớp người trẻ tuổi tham gia vào trò chơi chữ, yêu chữ, vẽ chữ trong một hiện trạng văn hóa còn quá nhiều trò chơi tạp nham, nguy hại thì chúng ta nên ủng hộ, dành một sự quan tâm cần thiết cho nó hơn là phản ứng cực đoan lại nó.

Thư pháp chữ Việt cần có thời gian để định hình, phát triển và được xã hội công nhận.

Họa sĩ Lý Khắc Nhu Với người Hoa thì thư pháp được đào tạo rất căn bản. Từ cách viết chân thư đến hành thư, sau là thảo thư (phóng túng) và cuối cùng là cuồng thư (viết như người say đang múa bút). Tôi chưa từng viết thư pháp chữ Việt, nhưng ở CLB Quận 5 có nhiều nhà thư họa chữ Việt. Tôi nghĩ, đó cũng là một nét đẹp – một cái hay của văn hóa Việt, góp phần làm phong phú thêm nghệ thuật thư pháp Việt Nam. Thạc sĩ Nguyễn Hiếu Tín Có nhiều người cho rằng chữ Việt / chữ quốc ngữ của ta thì không thể có thư pháp được, theo quan điểm cá nhân của tôi thì mỗi quốc gia có văn tự, có chữ viết riêng đều có thể tạo ra thư pháp cho riêng mình. Bởi lẽ, thư pháp đơn giản với nghĩa từ nguyên là phương pháp viết chữ, nghĩa rộng hơn là nghệ thuật viết chữ. Và do vậy, sự phát triển về thư pháp cũng như quan niệm về giá trị thẩm mỹ của mỗi quốc gia tùy thuộc vào yếu tố trí tuệ, đời sống tinh thần và văn hóa xã hội nước đó. Bằng chứng là trên thế giới không chỉ có thư pháp chữ Hán mà còn có thư pháp Nhật Bản, thư pháp Ả Rập, thư pháp Tây Tạng và cả thư pháp của châu u nữa. Và nghệ thuật thư pháp ở mỗi nước sẽ tạo nên những nét đặc trưng riêng trên nền tảng bản sắc dân tộc của họ. Vì lẽ đó, tôi nghĩ rằng chữ Việt chúng ta cũng có thư pháp và dĩ nhiên nó sẽ khác hẳn với thư pháp một số nước khác, vì nó là văn hóa. Và văn hóa ở nét nghĩa nào đó chính là sự khác biệt. Tuệ Lãng (thực hiện) Nhà thư họa Minh Lê Trong tiến trình phát triển của nghệ thuật luôn có sự vận động để thích ứng với thời đại mà nó đang tồn tại. Thư pháp chữ Việt với tư cách là phương thức biểu thị và lưu truyền của truyền thống đã minh chứng điều đó.

Lê Quang Đức