Giải mã hai chiếc mũ trong tranh vẽ hoàng tử Nguyễn Phúc Cảnh

Theo Nguyễn Phúc Tộc thế phả, hoàng tử Nguyễn Phúc Cảnh sinh ngày 6.4.1780 tại Gia Định, là con thứ hai của Đức Thế Tổ Nguyễn Ánh. Khi ông được 4 tuổi, Tây Sơn tấn công Gia Định, Thế Tổ đã gửi ông cho giám mục Bá Đa Lộc đưa sang Pháp để cầu viện. Đến Pháp, ông đã được Pháp hoàng dùng vương lễ tiếp đãi. Sống ở Pháp một thời gian, không thấy Pháp hoàng nói đến việc cứu viện, ông cùng Bá Đa Lộc trở về Ấn Độ. Mùa thu năm 1787, Thế Tổ về Gia Định rất nhớ ông, sai người đi đón. Mùa hạ năm 1789, ông trở về. Thế Tổ sách lập ông làm Đông Cung Cảnh Quận công. Mùa xuân năm 1801, ông bị bệnh đậu mùa mà mất.

ảnh: tư liệu của Nicolas Henni-Trinh Duc

Theo tác giả Nguyễn Trân Long trong bài Hoàng tử Cảnh của triều Nguyễn: Long đong phận mỏng, đăng trên báo An Ninh Thế Giới ngày 1.10.2008: “Trong thời gian Hoàng tử sống ở Pari, Bá Đa Lộc đã thuê người hầu chải đầu cho Hoàng hậu Marie Antoinette tên là Léonard tới sửa tóc cho Hoàng tử Cảnh, bỏ khăn nhiễu thay bằng khăn lĩnh đỏ thắt múi, do chính Léonard vẽ kiểu. Bá Đa Lộc còn may cho Hoàng tử Cảnh một bộ y phục kiểu Pháp pha Á Đông, bỏ áo dài, quần lụa, rồi thuê họa sĩ Mauperin vẽ chân dung Hoàng tử Cảnh mặc áo đỏ, đi hia đỏ, tay phải đặt trên một cái mũ, đầu quấn khăn Léonard. Bức tranh này được trưng bày ở Viện Hàn lâm Viện Hội họa và điêu khắc Pháp”.

Ở triều Lê, mũ Xung Thiên quy định chỉ có vua, chúa đội, đến triều Nguyễn quy định là vua đội. Mũ Đầu Hổ, quy chế của triều Nguyễn chỉ cấp cho võ quan có hàm từ Tam phẩm trở lên. Ở đây vấn đề được đặt ra là: Tại sao hai chiếc mũ nêu trên lại được thể hiện cùng với hoàng tử ở trong tranh?

Chúng tôi nhận thấy đây là bức tranh (ảnh 1) đánh dấu một mốc lịch sử thú vị, liên quan đến nhiều vấn đề trong thời kỳ này, nhất là vấn đề mũ áo thời chúa Nguyễn.

Chiếc mũ thứ nhất: Được để trên một chiếc bàn và tay phải của hoàng tử đặt vào phần trán mũ (ảnh 2), cho thấy đây là loại mũ Xung Thiên, bởi trên đỉnh thuộc phía sau mũ có 2 hình hốt chĩa thẳng lên. Phía trước được trùm lên hình như 2 bác sơn (bác sơn trước và bác sơn sau), và ở phần đỉnh mỗi bác sơn đều có 1 trang sức hình hoa. Phần vòm mũ, được phủ vải trông như nhung có màu đỏ nhạt, và trên bề mặt có trang trí 4 trang sức hình hoa, trong đó hai hoa (một ở trên và một ở dưới) là trục trung tâm, hai hoa còn lại thì đối xứng ở hai bên. Mũ được chụp lên một giá đỡ bằng gỗ được sơn son, nhưng không trùm hết còn lộ ra ở dưới và còn thấy có chân, kiểu thức mũ trùm không hết giá đỡ và cả hình giá đỡ rất giống ở triều Nguyễn. Tiếp đến các trang sức hình hoa trên mũ cũng rất đặc trưng như của triều Nguyễn, gồm hai lớp cánh hoa chồng lên nhau và ở giữa được cẩn đá quý. Nhưng điều lạ ở mũ là không thấy có trang sức hình rồng, 2 hình hốt và 2 bác sơn qua thể hiện màu của họa sĩ trông như được làm bằng gỗ.

Chiếc mũ thứ hai: Được đặt trên một chiếc ghế thấp ở bên trái của hoàng tử (ảnh 3), là mũ Đầu Hổ, bởi trên chỏm mũ thuộc mặt bên và mặt sau thấy rất rõ ba hình cánh cuốn được kết bằng lông đuôi ngựa, cánh cuốn ở bên còn cho biết có nẹp và trang sức bằng vàng. Còn mặt trước là cánh cuốn hình khánh cùng với viên ngọc tròn nhô lên từ bác sơn. Bác sơn có hình chữ U ngược trùm lên vòm mũ, trên vòm mũ cũng được phủ vải có màu son nhạt, có 2 trang sức hình hoa (một ở trên, một ở dưới) làm trục trung tâm, hai bên có 2 hình giao long đối xứng chầu vào. Mũ cũng được chụp lên một giá đỡ giống như ở mũ Xung Thiên nêu trên. Nhìn chung, tất cả đều mang đặc trưng của mũ Đầu Hổ của triều Nguyễn.

Ở triều Lê, mũ Xung Thiên quy định chỉ có vua, chúa đội, đến triều Nguyễn quy định là vua đội. Mũ Đầu Hổ, quy chế của triều Nguyễn chỉ cấp cho võ quan có hàm từ Tam phẩm trở lên. Ở đây vấn đề được đặt ra là: Tại sao hai chiếc mũ nêu trên lại được thể hiện cùng với hoàng tử ở trong tranh? Nhận định của cá nhân tôi như sau:

Trong chuyến đi này, chắc chắn nhà vua đã dự tính cho việc hoàng tử tiếp kiến vua Pháp, và sẽ chuẩn bị phẩm phục cho hoàng tử rất kỹ lưỡng. Trong tranh, chúng ta thấy cách thể hiện như sau: Mũ Xung Thiên được đặt ở trên bàn tức là nó ở vị trí cao hơn, trang trọng hơn chiếc mũ Đầu Hổ đặt ở ghế, và tay của hoàng tử đặt vào trán mũ là lời khẳng định chiếc mũ đó là của ông. Điều này cũng phù hợp với yếu tố mũ không có loại hình rồng như đã được miêu tả ở trên. Còn chiếc mũ Đầu Hổ được đặt ở ghế có thể được giải thích: Trong chuyến đi này còn có Phó vệ úy Phạm Văn Nhân và Cai cơ Nguyễn Văn Liêm theo hộ vệ, hai ông này đều là võ quan và theo quy chế ở triều Nguyễn, chức Phó vệ úy có hàm Chánh hoặc Tòng Tam phẩm, được cấp mũ Đầu Hổ. Và, chiếc mũ Đầu Hổ trong tranh là của Phó vệ úy Phạm Văn Nhân, nó được thể hiện với vị trí như vậy là tượng trưng cho quan hộ vệ của hoàng tử.

Nhìn chung, trong chuyến đi này, hoàng tử và hai quan hộ vệ đều mang theo mũ áo theo quy chế thời chúa. Có lẽ vì vậy mà các trang sức hình hoa trên mũ đã được họa sĩ Mauperin thể hiện rất thực, bởi rất giống với hoa trên mũ của quan lại ở đầu triều Nguyễn và nhất là các cánh cuốn trên mũ Đầu Hổ vẽ thật là chính xác.