Văn khoa ngày xưa ơi !

Đậu tú tài hai (tốt nghiệp PTTH), thích thơ mộng, văn chương thì cô, cậu tú có thể ghi danh dự bị vào một trong 7 ban của Đại học Văn khoa gồm: văn chương VN, triết, sử, địa, nhân văn, Pháp văn, Anh văn. Học Văn khoa, sinh viên (SV) hiểu rằng mình sẽ luôn là người sống với văn chương hay chữ nghĩa, không thể nào làm giàu được với tấm bằng cử nhân sau khi tốt nghiệp. Họ chỉ có thể đi dạy hoặc làm những ngành hành chính, ngoại giao, thư viện… Và “tệ” hơn là làm nhà thơ, nhà văn, viết báo.

Trước đó, khi còn là học sinh trung học, tôi đã nghe đến Trường ĐH Văn khoa với những tên tuổi thi nhân, nhà văn lớn của Sài Gòn là giáo sư của trường như Giản Chi, Đông Hồ, Nguyễn Văn Trung, Đỗ Khánh Hoan, Lý Chánh Trung, Lê Ngọc Trụ, Phạm Việt Tuyền, Trần Trọng San, Lê Tôn Nghiêm, Vũ Quốc Thông, Vũ Khắc Khoan, Lê Xuân Khoa… Cả những truyền tụng như thầy Đông Hồ Lâm Tấn Phác gục chết trên bục giảng, thầy Vũ Khắc Khoan với mái tóc bồng bềnh và lừng khừng nghệ sĩ, thầy Nguyễn Văn Trung với cặp kính cận, thầy Kim Định như đạo sĩ tu tiên trong chiếc áo dài trắng… Tôi ước mơ mình được thành văn sĩ nên cánh cổng Trường Văn khoa trở nên một khát vọng trong tôi, là: “Một trời đại học một trời văn khoa” (Đông Hồ).

Mỗi ngày, trên đường đến Trường Pétrus Ký (Lê Hồng Phong ngày nay), tôi đều đi ngang ngôi trường Y khoa Đại học đường đồ sộ hay ngôi trường láng giềng - Khoa học Đại học đường nhưng tôi đều không ham. Thằng con trai bắt đầu biết hát “em tan trường về” trong tôi chỉ mơ Trường Văn khoa nơi có nhiều nữ SV đẹp nhất Sài Gòn trong những chiếc áo dài duyên dáng. Ca sĩ Thanh Lan, Hoàng Oanh… chẳng phải là SV Trường Văn khoa đó sao! Số liệu thống kê cho biết năm tôi ghi danh vào trường thì có 5.004 nữ trong tổng số 8.271 tân SV. Bởi vậy nên có câu “ca dao” hơi buồn một chút cho các chàng trai văn khoa: Trai khôn tìm vợ văn khoa/Gái khôn tìm chồng chính trị kinh doanh.

Trước đó, trường được đặt tại đường Nguyễn Trung Trực nơi là nhà tù ngày xưa mà nhà thơ Đông Hồ gọi là “kiếp tử địa sầu thành”. Năm 1967 trường mới dọn về số 10 - 12 Cường Để (nay là Đinh Tiên Hoàng, TP.HCM). Dời về địa điểm mới, trông khá bề thế nhưng Văn khoa chỉ có 2 giảng đường lớn, một giảng đường nhỏ và độ gần 10 phòng học. Để giải quyết phòng học cho SV, nhà trường phải tự xây thêm những phòng học nhỏ thuộc loại tiền chế gồm 7 phòng, mái lợp tôn ngay cổng ra vào (bây giờ dãy nhà tiền chế không còn nữa). Muốn đi lên “khu thượng lưu Văn khoa” ba tầng (khối nhà A hiện nay) vào các giảng đường SV phải đi lên cầu thang lộ thiên từ dưới nền sân đất. Nếu từ dưới sân, không cần lên giảng đường vội thì SV quẹo tay phải vào Hội quán Văn khoa để uống cà phê, đá chanh, chơi ping pong và ăn cơm trưa tại đây. Tuy chật hẹp như vậy nhưng trường lại có một thư viện khá rộng rãi và yên tĩnh.

Ban Chấp hành Liên chi đoàn Trường ĐH Văn khoa tháng 11.1975

Dù là dân học văn chương, đầu óc mơ mộng thế nào chăng nữa, nhưng tinh thần dân Văn khoa vẫn luôn hừng hực khí thế đấu tranh cho hòa bình và thống nhất đất nước. Sài Gòn trong những ngày rực lửa của những năm 1970, Đại học Văn khoa cùng Đại học Dược khoa, Trung tâm Nông Lâm Súc (bây giờ là Đại học Nông Lâm) là vùng tam giác nóng bỏng thường xuyên nổ ra những cuộc diễn thuyết, biểu tình. Có lúc SV - học sinh (HS) làm chủ cả con đường Cường Để trong cả ngày.

Tại Trường Văn khoa ngày đó tôi gặp nhạc sĩ SV Tôn Thất Lập, hí hửng khi “dụ khị” được nhạc sĩ SV Trần Long Ẩn mua tập bài hát tranh đấu - trong đó có bài nổi tiếng Người mẹ Bàn Cờ do anh phổ thơ của Nguyễn Kim Ngân. Rồi Trương Quốc Khánh - tác giả bài Tự nguyện gầy gò, nếu không nhờ cặp mắt kính cận nặng độ thì gương mặt anh như một công tử búng ra sữa… Đâu thiếu những bóng hồng Văn khoa trong rừng phi tiễn như chị Nguyễn Thị Yến, mà nhà văn Thu Bồn đã sử dụng hình ảnh để xây dựng nhân vật nữ chính trong tác phẩm Mắt bồ câu và rừng phi tiễn, chị Võ Thị Bạch Tuyết, nữ chỉ huy chiến dịch đốt xe Mỹ, chị Trần Thị Ngọc Dung, chị Tô Thị Thủy, Phan Nguyệt Qườn và còn nhiều anh chị khác nữa mà tôi không nhớ hết…

Nơi đây đã có cuộc triển lãm, văn nghệ do Tổng hội SV Sài Gòn tổ chức với sự tham dự của Tổng hội SV Huế, Cần Thơ, Tổng đoàn HS Sài Gòn. Trong cuộc triển lãm này, SV Bửu Chỉ (Huế) giới thiệu bức tranh sơn dầu khổ to Phá xiềng. Đây là bức tranh đầu tay của anh rực lửa hình ảnh của SV - HS miền Nam đang phá xiềng nô lệ. Rồi trong đêm ấy, chúng tôi được thưởng thức hoạt cảnh Sưu cao thuế nặng do Đoàn văn nghệ SV - HS Sài Gòn biểu diễn. Từng đoàn người phu khuân vác thất thểu đi trong tiếng nhạc, lời ca: “Mỗi buổi sáng ba đi đến bến tàu. Chờ hàng chở xuống vác cho mau. Những bao hàng nặng không bằng thuế. Ba vác bao giờ hết khổ đau” làm nhói lòng người xem. Đặc biệt, trong đêm văn nghệ đó, chúng tôi được thưởng thức tài nghệ của SV Võ Quê (Huế) độc diễn kịch thơ Giọt máu ta một biển hòa bình do chính anh sáng tác. Võ Quê trong vai một người tù đang dùng ý chí nội tâm để vượt qua hoàn cảnh khắc nghiệt của gông cùm, tra tấn. Ở đoạn cuối vở kịch, khi anh thét lên câu thơ “giọt máu ta một biển hòa bình” như khẳng định ý chí sắt thép và gục xuống thì cả hội trường vang lên tràng vỗ tay dài như chia sẻ sự đồng cảm.

Có dịp trở lại Trường ĐH KHXH-NV TP.HCM những ngày giữa thu năm nay mới thấy được sự thay đổi về cơ ngơi của trường. Hơn 40 năm qua, ngôi trường Văn khoa ngày xưa, Đại học Tổng hợp, rồi Đại học KHXH-NV ngày nay đã đào tạo được biết bao nhân tài cho đất nước. Những người bạn đồng khóa của tôi năm 1973, có người đã là giáo sư, tiến sĩ tiếp tục ở lại trường truyền thụ kiến thức nhân văn, truyền thống dân tộc. Dân Văn khoa xưa khi về trường hôm nay trong những ngày chuẩn bị cho lễ kỷ niệm 60 năm hình thành và phát triển (vào ngày 20.11 tới) vẫn tưởng mình là “thằng” SV ngày ấy, không hề lạc lõng, có chăng chỉ là bỡ ngỡ về cơ ngơi rộng lớn, khang trang. Chợt tôi bỗng nhớ về những bóng cây ngày xưa trong sân trường, cái sân đất đầy rêu, đọng những vũng nước sau cơn mưa đêm giờ không còn nữa, về những tà áo dài, tiếng hát những đêm không ngủ của SV Văn khoa ngày xưa ấy…