Bảo vật quốc gia: Thẻ bài cung nữ, 'giấy thông hành' ở Hoàng thành Thăng Long

Tấm thẻ mua hàng

Thẻ bài cung nữ ra vào nội cung thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long được các cán bộ Viện Khảo cổ học phát hiện năm 2021 tại phía đông bắc điện Kính Thiên, cách điện 100 m. Khi đó, thẻ còn nguyên vẹn, bề mặt bị ăn mòn do bị ô xy hóa, lớp đất bám vào và lớp ăn mòn mỏng, không ảnh hưởng nhiều đến cấu trúc của hiện vật, chữ còn rõ. Sau khi phát hiện, hiện vật được lấy lên khỏi hố khai quật.

TƯ LIỆU CỤC DI SẢN VĂN HÓA

Năm 2022, Viện Khảo cổ học bàn giao chiếc thẻ bài này cho Trung tâm bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội. Năm 2022, nhân kỷ niệm 20 năm khai quật nghiên cứu Hoàng thành Thăng Long, thẻ bài cung nữ ra vào nội cung thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long được đưa vào trưng bày giới thiệu tại Phòng Trưng bày báu vật hoàng cung.

Thẻ là tấm hợp kim đồng, phẳng, mỏng, hình thang cân, hai góc của cạnh trên hình thang được tỉa cong. Thẻ cao 12,7 cm, cạnh dưới rộng 4,9 cm; cạnh trên rộng 4,6 cm. Phía trên dày 0,11 cm; phía dưới dày 0,1 cm, các cạnh được mài tròn. Trên trục chính tâm từ trên xuống dưới của thẻ, cách đỉnh 1,3 cm có một lỗ nhỏ, đường kính lỗ 0,3 cm để luồn dây đeo thẻ.

Hai mặt có khắc chữ Hán, nét chữ khắc sâu, rõ ràng. Mặt thứ nhất, cũng là mặt chính của thẻ, khắc 5 chữ cung nữ xuất mãi bài. Chữ được xếp thành một hàng dọc, ở giữa thẻ, kích thước chữ lớn hơn so với chữ ở mặt còn lại. Mặt thứ hai, tức là mặt sau của thẻ khắc 11 chữ, xếp thành hai hàng dọc, hàng thứ nhất (từ phải qua trái) 4 chữ cung tự ngũ hiệu; hàng thứ hai 7 chữ Quang Thuận thất niên tứ nguyệt tạo.

Theo hồ sơ bảo vật, dòng chữ cung nữ xuất mãi bài ở mặt chính của tấm thẻ cho biết đây là một loại tín bài cấp cho cung nữ dùng ra vào cung để mua hàng phục vụ cho hoạt động trong cung. Ở mặt sau, các thông tin cho biết thẻ được tạo vào năm Quang Thuận thứ 7, đời vua Lê Thánh Tông, tức năm 1466. Thẻ liên quan đến khu nội cung, tức cung cấm của Thăng Long.

Theo Trung tâm bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội, thẻ bài được tạo bởi hợp kim đồng - kẽm, dân gian thường gọi là đồng thau. Kẽm được sử dụng nhằm tạo nên hợp kim có độ cứng cao hơn, màu sắc đẹp và ít bị ô xy hóa hơn so với hợp kim đồng - chì - thiếc vốn rất phổ biến khi đó. Từ vật liệu này có thể thấy vị thế của đồ vật gắn với hoàng cung.

Hình dung về quản lý cung cấm

Tư liệu về thẻ bài thời Lê rất hiếm. Đến nay mới có 2 thẻ bài thời Lê được công bố. Thẻ thứ nhất là thẻ bài cẩm y vệ thời Hồng Thuận (năm 1512) và thẻ thứ hai là thẻ bài cung nữ ra vào nội cung thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long (cung nữ xuất mãi bài). Thẻ bài cẩm y vệ thuộc bộ sưu tập của ông Dương Minh Chính (Hà Nội), lần đầu tiên được công bố trong cuộc triển lãm Cổ vật và những tác phẩm nghệ thuật bằng đá quý năm 2012. Chữ trên thẻ cho biết thẻ chỉ được sử dụng tại kinh thành, ra ngoài kinh thành tuyệt đối không được sử dụng. Loại thẻ thuộc phân hiệu của ban võ. Trên thẻ cũng có lời nhắc quy định dùng thẻ "Tất cả những người đeo thẻ bài này không được phép cho mượn hoặc làm mất, người vi phạm sẽ bị trị tội".

Khác với thẻ cẩm y vệ của Dương Sơn Bá thuộc ban võ, thẻ bài cung nữ ra vào nội cung thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long thuộc khu nội cung. Trong tương lai, có thể phát hiện được các thẻ tương tự của khu nội cung, thẻ mới nếu được phát hiện cũng sẽ chỉ có thể giống hình dáng, kích thước, các nội dung khác sẽ không trùng lặp bởi tính "cá thể hóa" của loại hình thẻ bài này.

Theo TS Phạm Quốc Quân, nguyên Phó giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia, thẻ bài có thể chia thành hai nhóm. Nhóm thứ nhất là những huân chương, huy chương để tưởng thưởng công trạng hay ban tặng thể hiện sự ân sủng của triều đình cho các bậc vương công, đại thần, binh sĩ. Nhóm thứ hai giống như "phục trang" để phân biệt địa vị, hoặc có giá trị như giấy thông hành, dùng để ra vào nơi cung cấm, doanh trại hay được dùng như giấy ủy nhiệm của cấp trên giao việc cho thuộc hạ.

Theo hồ sơ bảo vật, ở Đại Việt, thẻ bài với tư cách là tín bài có lẽ đã được sử dụng từ khi lập quốc, thậm chí trước đó. Tuy nhiên, những ghi chép sớm nhất cho biết thẻ bài - giấy thông hành để ra vào cung điện được sử dụng và quản lý nghiêm ngặt từ thời Lê sơ. Đến thời Nguyễn, hệ thống này phát triển hoàn chỉnh, chặt chẽ. Sự kiện sớm nhất được nhắc đến trong Đại Việt sử ký toàn thư là vào năm "Đinh Hợi, Quang Thuận năm thứ 8 (1467)… Ra sắc chỉ rằng: quan triều tham đeo thẻ bài đi theo hầu nên ghi chữ "hỗ tòng" vào thẻ bài".

Hồ sơ bảo vật cho biết, đến năm Quang Thuận thứ 8 (1467), việc quản lý ra vào nội cung bằng thẻ bài đã được thực hiện nhưng cũng chưa thực sự được chặt chẽ, vì vậy vẫn được bổ sung, hoàn thiện. Tuy nhiên, việc phát hiện thẻ bài cung nữ ra vào nội cung thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long đã cung cấp những bằng chứng thuyết phục và cho thấy, mặc dù việc quản lý vẫn tiếp tục được hoàn thiện nhưng dưới thời vua Lê Thánh Tông, việc quản lý người ra vào bằng thẻ bài đã được triển khai đến mọi đối tượng trong cung.

Như vậy, thẻ bài cung nữ ra vào nội cung thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long là minh chứng vật chất quan trọng khẳng định việc sử dụng rộng rãi và nghiêm ngặt thẻ bài khi ra vào cung cấm được bắt đầu dưới thời vua Lê Thánh Tông, đặt nền móng cho việc quản lý cung cấm dưới thời Lê sơ. Phương pháp quản lý này tiếp tục hoàn thiện ở các thời vua sau, đến thời Nguyễn, việc quản lý ra vào cung cấm được thực hiện đồng bộ, chặt chẽ với hệ thống thẻ bài ngày càng hoàn chỉnh và chặt chẽ hơn. (còn tiếp)