Chuyện lạ trên phố Hà Nội

Cùng với quy hoạch, chính quyền đã ban hành nhiều văn bản để quản lý xây dựng, trật tự, an ninh và duy trì nghiêm cho đến khi họ phải ký Hiệp định Genève năm 1954 rút khỏi Đông Dương. Tuy nhiên, phố Hà Nội vẫn có những chuyện lạ.

Trong chiến dịch trả lại vỉa hè cho người đi bộ gần đây, trên nhiều phương tiện truyền thông đã đưa tin và ảnh nhà số 27 phố Tôn Đức Thắng ôm trọn vỉa hè vẫn tồn tại đàng hoàng. Thực ra không riêng nhà này, rải rác trên các phố: Hàng Giấy, Chả Cá, Hàng Cân, Triệu Việt Vương, Mai Hắc Đế và phố Huế vẫn còn các nhà nhô ra sát mép hè, nhưng nhiều nhất là Hàng Gai (từ số nhà 64 - 86 và từ 106 đến ngã tư Hàng Hòm).

tin liên quan

Ký ức giao thông Hà Nội xưa

Thời vua Tự Đức, Hà Nội chỉ có vài đường ở khu vực “36 phố phường” lát gạch, còn lại là đường đất chật hẹp, chợ lấn hết lối đi. Không có quy định nên người và phương tiện tham gia giao thông theo tinh thần đạo đức truyền thống “dưới nhường trên” và “người đàng hoàng giữa đàng (đường) mà đi”.

Trước năm 1883, đường ở khu phố cổ không thẳng, không có vỉa hè, nhà thì thò ra thụt vào vì chính quyền phong kiến không quan tâm. Ở các phố buôn bán, hàng quán lấn đường che hết lối đi, lại không có rãnh thoát nước nên mép đường quanh năm lõng bõng nước. Năm 1883, Pháp chiếm Hà Nội, lập TP.Hà Nội thuộc Pháp và chủ trương quy hoạch thành phố theo kiểu phương Tây. Ngày 15.2.1890, Thống sứ Bắc kỳ ban hành nghị định ấn định chiều dài, chiều rộng lòng đường, vỉa hè ở khu vực phố cổ và các phố sẽ xây ở phía nam hồ Gươm; kèm theo là chỉ giới. Theo nghị định, vỉa hè phố Hàng Gai rộng 3 m. Ngày 21.9.1891 thành phố ban hành quy chế lục lộ do Đốc lý Beauchamp ký, điều 2 của quy chế ghi: “Những người trước khi khởi công xây nhà phải làm đơn gửi công sứ Pháp để được cung cấp chỉ giới và phải làm thẳng hàng”.

Vì đất ở khu phố cổ hầu hết là sở hữu tư nhân nên năm 1893, Tổng trú sứ Bắc kỳ và Trung kỳ (sau đổi là toàn quyền) đã ra sắc lệnh trưng mua làm cơ sở pháp lý để thực hiện quy hoạch, chỉnh đường và nhà. Điều 1 sắc lệnh ghi rõ chính phủ bảo hộ có quyền trưng mua, trưng thu nhà và đất trong thành phố để phục vụ công ích, không có ngoại lệ kể cả người châu Âu. Sắc lệnh cũng có điều khoản về mức đền bù, hỗ trợ theo các phố đã được xếp hạng. Nhưng tại sao ở Hàng Gai lại có hẳn một đoạn phố ôm trọn vỉa hè?

Năm 1882, Pháp đánh thành Hà Nội, dân phố chạy loạn đóng cửa dắt díu nhau về quê, dân Hàng Gai cũng vậy. Chiếm trọn Hà Nội năm 1883, Pháp lấy hai nhà đẹp nhất phố Hàng Gai là số 80 và 82 làm Văn phòng Công sứ. Hai nhà này là của bà Cống Vẽ, một trong 2 nhà giàu có nhất Hà Nội thời vua Tự Đức (có câu nhất Cống Sùng, nhì Cống Vẽ). Bộ phận hành chính phục vụ cho văn phòng cũng chiếm các nhà xung quanh lấy chỗ làm việc và để ở. Sau khi có trụ sở mới ở phía đông hồ Gươm, chính phủ bảo hộ đã trả lại nhà cho các gia đình. Ngày 29.4.1890, thành phố ra nghị định mở rộng phố Hàng Gai và những năm sau đó họ đã thực hiện nghị định này. Đình Đông Hà gần đó bị phá dỡ để mở rộng đường, dinh Nha kinh lược Bắc kỳ (đối diện Văn phòng Công sứ) cũng phải chuyển đi, rất nhiều nhà trên phố bị trưng mua và chủ đất làm nhà mới phải thẳng hàng theo chỉ giới. Tuy nhiên, những nhà từng bị trưng dụng làm nơi làm việc cho chính phủ bảo hộ được giữ nguyên và ôm trọn vỉa hè; việc làm đó như sự biết ơn của họ với dân dù đi ngược những quy định.

Phố Tràng Tiền xưa ẢNH: T.L

Có sắc lệnh trưng mua nhà đất song công việc nắn đường, làm nhà thẳng hàng không thể hoàn thành trong thời gian ngắn vì còn phụ thuộc vào tiến độ vẽ bản đồ sở hữu từng thửa trong thành phố; phụ thuộc vào quyết định của hội đồng thành phố mà hội đồng thì không phải ngày nào cũng họp; phụ thuộc vào quá trình thương thảo hợp đồng mua bán với chủ đất... Bên cạnh đó, sự chặt chẽ và nhiêu khê trong thủ tục hành chính theo từng nấc (Đốc lý thành phố phải báo cáo Thống sứ Bắc kỳ, Thống sứ lại báo cáo lên Toàn quyền Đông Dương) và Toàn quyền có chấp thuận hay từ chối phải trả lời bằng công văn xuống cấp dưới. Trước năm 1893, dân chúng sợ chính quyền nên việc mua đất khá nhanh chóng, sau đó dân biết luật và thuê luật sư nên nhiều vụ việc kéo dài hàng chục năm chưa giải quyết xong. Vì thế, cho đến năm 1954 khi Pháp phải ký Hiệp định Genève rút khỏi Đông Dương thì Hà Nội vẫn còn những ngôi nhà chưa được trưng mua hoặc đã trưng mua nhưng chính quyền chưa thanh toán nên chủ đất vẫn sử dụng. Sau năm 1954, chính quyền mới làm tiếp việc này khi buộc các nhà đã nhận tiền phải di dời, trả lại đất làm vỉa hè cho thành phố.