Có cách nào phòng chống tái diễn thảm họa như Làng Nủ?

Nơi có địa hình như Làng Nủ là không cá biệt

Hôm nay, 2.10, tại Trường ĐH Khoa học tự nhiên, ĐH Quốc gia Hà Nội đã diễn ra hội thảo khoa học "Thảm họa Làng Nủ - Nguyên nhân và giải pháp phòng tránh". Tại đây, các chuyên gia nhận định, trượt lở gây nghẽn dòng là một hiện tượng phổ biến ở châu Á, trong đó có Việt Nam, thảm họa Làng Nủ có thể tránh được nếu chú ý đúng mức những dấu hiệu sớm về nguy cơ xảy ra thiên tai.

ẢNH: QUÝ HIÊN

Trong hội thảo, GS Đỗ Minh Đức đã đại diện cho nhóm chuyên gia về địa kỹ thuật và phát triển hạ tầng, Khoa Địa chất, Trường ĐH Khoa học tự nhiên, ĐH Quốc gia Hà Nội chia sẻ vấn đề phát hiện sớm và phòng tránh ẩn họa tương tự Làng Nủ ở các khu vực miền núi Việt Nam.

Theo GS Đỗ Minh Đức, có 4 dạng thiên tai trên đất dốc cần lưu ý: trượt đất đá quy mô lớn; lũ bùn đá; lũ quét; lũ bùn đá, lũ quét do nghẽn dòng. Trong đó trượt đất đá quy mô lớn và lũ bùn đá, lũ quét do nghẽn dòng xảy ra trong và, hoặc sau mưa lớn; lũ bùn đá và lũ quét xảy ra trong, hoặc, và sau mưa lớn. Nghĩa là có những hiện tượng sau mưa lớn nhiều ngày, thậm chí cả tuần vẫn có thể xảy ra, đặc biệt hiện tượng do nghẽn dòng.

Về cơ bản thì bản chất vật lý của 4 hiện tượng này khác nhau, nhưng đều gây ra hậu quả giống nhau, giai đoạn cuối của các dạng thiên tai này thường là lũ quét. Thảm họa xảy ra ở thôn Làng Nủ bước đầu được xác định là dạng lũ quét do nghẽn dòng.

"Trượt lở gây nghẽn dòng là một hiện tượng phổ biến ở châu Á, trong đó có Việt Nam. Hiện tượng Làng Nủ, như nhóm PGS Nguyễn Châu Lân, Trường ĐH Giao thông vận tải xác định, là do có khối lớn trượt lở gây nghẽn dòng tạo đập tạm, sau đó vỡ đập tạm tạo nên lũ quét và gây hậu quả nghiêm trọng. Khu vực có điều kiện địa hình, địa chất và đặc điểm phân bố dân cư tương tự như Làng Nủ không phải là cá biệt, mà ngược lại, khá phổ biến ở khu vực miền núi Việt Nam", GS Đỗ Minh Đức nhận định.

"Thảm họa đến khi nó đã bị lãng quên"

Cũng theo GS Đỗ Minh Đức, tất cả sông suối ở miền núi nước ta được hình thành do xâm thực đứng là chính. Cho nên, một cách tự nhiên, nếu không bị chi phối bởi ảnh hưởng kiến tạo thì sông suối chảy theo chiều thẳng, tức là chảy từ trên xuống. Nhưng thực tế cho thấy có những con suối uốn cong nhiều lần, là do trong quá khứ có hiện tượng khối trượt lấp dòng chảy, khi dòng chảy hồi phục thì nó bắt buộc chảy vòng qua khối trượt lớn đó.

GS Đỗ Minh Đức nhận định: "Dấu hiệu rất dễ nhận dạng khu vực đã từng có khối trượt lở tạo nghẽn dòng là dòng suối đổi dòng liên tục. Ngay quanh khu vực Làng Nủ, khi lên đó, chúng tôi nhận thấy có những thôn ở cạnh những dòng suối uốn quanh liên tục. Vì thế chúng tôi đã khuyến cáo địa phương là trong kế hoạch tái định cư thì tính đến cả những thôn nằm trong vùng đất thấp mà cạnh những con suối có mức độ uốn cong đáng kể".

ẢNH: TL

Đưa ra một bức ảnh chụp từ trên cao một ngôi làng ở miền núi Việt Nam, GS Đỗ Minh Đức bày tỏ lo ngại: "Hình ảnh này nói lên nhiều điều. Trong cái làng này có một con suối đổi dòng đến 2 lần trong một đoạn rất ngắn. Nó cho thấy trong quá khứ ở đây có hai khối trượt lớn đã lấp hai lần dòng chảy ban đầu. Vậy mà dân cư ở rất thấp, rất gần với con suối".

Theo GS Đỗ Minh Đức, không chỉ với làng trên mà ở nhiều nơi khác đã từng có trượt lở, thậm chí không chỉ một lần. Nhưng do nhu cầu phát triển, do áp lực về tăng dân số, do thói quen canh tác… người dân vẫn sống ở gần khu vực đó. Người Nhật có một câu ngạn ngữ rất sâu sắc về thiên tai, "thảm họa đến khi nó đã bị lãng quên". Đúc kết này rất đúng với thực trạng nhiều nơi hiện nay ở miền núi Việt Nam.

Cần di dời dân ngay khi có khe nứt

Theo GS Đỗ Minh Đức, dựa vào các nghiên cứu đã có, chẳng hạn nghiên cứu năm 2023 về thác Khanh, xã Phú Cường, H.Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình của TS Đào Minh Đức (khi đó là nghiên cứu sinh do GS Đỗ Minh Đức hướng dẫn) cho thấy khối trượt lớn phần lớn thuộc loại trượt tịnh tiến và hỗn hợp, mặt trượt trùng với mặt không liên tục về thành phần thạch học, mặt trượt trùng với khe nứt kiến tạo. Vì thế, trước khi xảy ra khối trượt lớn, thường chúng ta khó phát hiện dấu hiệu sắp có trượt lở.

ẢNH: ĐỖ MINH ĐỨC

Tuy nhiên, khối trượt lớn chỉ xảy ra khi có biến dạng lớn, mà dấu hiệu tiên quyết là khe nứt tách trên sườn dốc, do đó có thể nhìn vào dấu hiệu này để phát hiện sớm khối trượt lớn. Do đó cần thường xuyên rà soát thủ công, dùng flycam để rà soát.

Một điểm cần lưu ý, dù đã có một số khe nứt nhưng vẫn không dẫn ngay đến trượt lở. Trong quá trình canh tác người dân có thể xóa nhòa dấu vết của khe nứt. Nhưng cần nhớ, một khi đã xuất hiện khe nứt, mái dốc sẽ không thể tự "liền lại" được nữa và nguy cơ trượt lở luôn tiềm ẩn. Khi đã xuất hiện vết nứt nghĩa là xuất hiện nguy cơ trượt lở, bắt buộc phải có giải pháp thì mới an toàn cho người dân. Nếu không có giải pháp công trình (phòng chống trượt lở) thì phải có giải pháp di chuyển người dân trong vùng ảnh hưởng tới nơi an toàn hơn.

Làm sao phát hiện sớm nguy cơ trượt đất đá quy mô lớn?

GS Đỗ Minh Đức cho biết, trong quá trình nghiên cứu, ông và các đồng nghiệp phát hiện trong quá trình sản xuất, đặc biệt là việc trồng cây keo lai, ở vùng đất dốc, có liên quan mật thiết tới việc hình thành các khối trượt lớn (đặc biệt là ở khu vực miền Trung).

Vì thế, trong mùa mưa bão, người dân cần đề phòng có trượt lở ở khu vực các mái dốc rừng sản xuất đã qua một vài lần khai thác, đặc biệt là nơi trồng keo lai. Ngoài ra, các khu vực bên cạnh taluy đường giao thông, nhà ở, hoặc nơi có hoạt động trên mái dốc như xây dựng công trình, tháp viễn thông, đường dây tải điện… đều cần được lưu ý.

Khối trượt lớn xảy ra lân cận sông, suối, đất, đá tràn vào, kết hợp với năng lượng dòng chảy hiện có, dịch chuyển nhanh, mạnh, phạm vi tác động và khả năng gây thiệt hại sẽ rất lớn. Vì thế người dân và chính quyền địa phương cần chủ động rà soát dọc các suối nhánh, dòng chảy phát hiện đoạn nghẽn dòng. Chính quyền địa phương cần phát huy vai trò của các cán bộ cơ sở thôn, bản, tổ, đội thanh niên xung kích phòng tránh thiên tai (lưu ý, trên một dòng chảy có thể có một hay nhiều điểm nghẽn).

"Kinh nghiệm này chúng tôi đã làm với một số tỉnh miền Trung. Khi xảy ra mưa lớn thì địa phương thành lập những tổ đội chủ động đi rà soát để phát hiện những dòng chảy tạm thời, dòng chảy liên tục, nếu thấy cây cối hoặc đất đá lấp các dòng chảy đó thì khẩn trương khai thông. Trong tài liệu của chúng tôi có khoảng 20 trường hợp trượt lở gây thiệt hại lớn do các nguyên nhân kiểu như thế này. Nếu phát hiện sớm thì chúng ta có thể phòng tránh bằng các giải pháp tương đối đơn giản", GS Đỗ Minh Đức chia sẻ.