Đằng sau quan hệ Pháp - châu Phi

Trong bài phỏng vấn trên tờ Le Journal du Dimanche hồi đầu tuần, ông Bourgi khẳng định trong giai đoạn 1997-2005 từng chuyển những vali chứa đầy tiền từ các Tổng thống Omar Bongo (Gabon), Abdoulaye Wade (Senegal), Blaise Compaoré (Burkina Faso), Laurent Gbagbo (Bờ Biển Ngà), Denis Sassou Nguyesso (CH Congo) cho cựu Tổng thống Pháp Jacques Chirac và cựu Thủ tướng Dominique de Villepin. Theo ông Bourgi, tổng cộng số tiền lên đến 20 triệu USD, trong đó chỉ riêng trong chiến dịch tranh cử năm 2002, hai ông Chirac và Villepin đã nhận khoảng 10 triệu USD từ 5 nhà lãnh đạo châu Phi nói trên.

Luật sư Bourgi còn cho biết ngoài những vali, giỏ xách đựng đầy USD, còn có nhiều tặng phẩm “lấp lánh” khác như một vài văn bản chép tay của Napoléon cho ông Villepin hay chiếc đồng hồ Piaget đính 200 viên kiêm cương tặng ông Chirac. Tất cả đều là quà của Tổng thống Omar Bongo.

Tổng thống Pháp Sarkozy (phải) tiếp người đồng cấp Gabon Ali Bongo hồi năm 2010 - Ảnh: website điện Élysée

Ông Bourgi, 66 tuổi, là nhân vật không hề xa lạ với hậu trường chính trị Pháp. Luật sư người Pháp gốc Li-băng này được xem là người trung gian không chính thức giữa Paris và các nước châu Phi. Rời bỏ bộ đôi lãnh đạo Chirac - Villepin năm 2005, ông Bourgi chuyển sang ủng hộ ứng viên sáng giá cho Điện Élysée khi ấy là Bộ trưởng Nội vụ Nicolas Sarkozy. Năm 2007, không lâu sau khi đắc cử, Tổng thống Sarkozy trao Huân chương Bắc đẩu Bội tinh cho Bourgi vì “đã đóng góp vào công tác ngoại giao của Pháp một cách thầm lặng nhưng rất hiệu quả”. Cho đến nay, luật sư này vẫn là cố vấn không chính thức về những vấn đề châu Phi của Tổng thống Sarkozy.

	Pháp thiếu châu Phi như xe thiếu xăng. Châu Phi thiếu Pháp như xe thiếu người lái
Tổng thống Omar Bongo

Hiện chưa có kết luận của Tòa án Paris để xác định việc luật sư Bourgi bất ngờ tung ra những thông tin chấn động này đơn thuần vì muốn thấy “một nước Pháp trong sạch” hay còn mưu tính sâu xa nào liên quan đến kỳ bầu cử tổng thống năm 2012. Đáng chú ý, cựu Thủ tướng Villepin là đối thủ “không đội trời chung” của ông Sarkozy và cũng là một ứng viên tiềm năng cho cuộc đua vào năm tới. Dĩ nhiên, cả hai ông Chirac và Villepin đều bác bỏ mọi cáo buộc và tuyên bố sẽ kiện ông Bourgi tội phỉ báng. Nhưng dù sao, sự kiện Bourgi là cơ hội để nhìn lại quan hệ giữa Paris với những thuộc địa cũ ở châu Phi.

Mạng lưới nửa thế kỷ

Năm 1955, Tổng thống Bờ Biển Ngà khi ấy là Félix Houphouët-Boigny đã ghép “France - Pháp” với “Afrique - châu Phi” để tạo nên thuật ngữ “Françafrique” nhằm chỉ quan hệ tốt đẹp giữa châu Phi với Pháp. Nhưng theo tờ Le Figaro, đến thập niên 1990, khi nhắc đến Françafrique, giới truyền thông chỉ đề cập những mặt phi pháp trong quan hệ Pháp - Phi: Paris ủng hộ những nhà lãnh đạo tai tiếng của châu Phi để đổi lại các hợp đồng kinh tế béo bở và những khoản lại quả “nặng đô”.

Năm 1960, khi phong trào giành độc lập nổi lên ở châu Phi, Pháp vẫn muốn duy trì ảnh hưởng để tạo thuận lợi cho việc tiếp tục khai thác các mỏ dầu và khoáng sản dồi dào ở các nước cựu thuộc địa. Để thực hiện mục đích này, Tổng thống Charles de Gaulle thành lập Văn phòng châu Phi, một cơ quan của Bộ Ngoại giao Pháp và giao cho cộng sự thân tín là Jacques Foccart quản lý. Ông Foccart nhanh chóng thiết lập một mạng lưới quan hệ dày đặc giữa hai bên với nhiều thành phần: chính trị gia, doanh nhân, mật vụ, cảnh sát… Đây thật sự là một mạng lưới ngoại giao “ngầm”, tồn tại song song với ngoại giao “chính thống”. Trong bối cảnh nhập nhằng khi đó, Tập đoàn dầu khí Elf được thành lập năm 1965 để hoạt động tại một số nước châu Phi.

Tài sản tại Pháp của một số lãnh đạo châu Phi Năm 2007, từ đơn kiện của các tổ chức chống tham nhũng Survie và Sherpa, Tòa án Paris tổ chức điều tra về tài sản của một số lãnh đạo châu Phi tại Pháp. Le Journal du Dimanche dẫn kết quả cho hay gia đình Tổng thống Omar Bongo và Ali Bongo của Gabon sở hữu 39 bất động sản, 70 tài khoản ngân hàng và 9 chiếc xe sang trọng. Gia đình Tổng thống Denis Sassou Nguesso (CH Congo) không kém cạnh với 24 bất động sản và 112 tài khoản ngân hàng. Tổng thống Teodoro Obiang (Guinea Xích đạo) thì “khiêm tốn” hơn với 1 bất động sản, 1 tài khoản và dàn xe trị giá 4,2 triệu euro gồm 2 chiếc Ferrari, 1 Maybach, 2 Bugatti, 1 Rolls Royce Phantom và 2 Maserati. Trong số dinh thự, nhà cửa của ông Bongo, chỉ riêng một tòa nhà ở vị trí đắc địa tại Paris đã có giá 18 triệu euro. Lương tháng của Tổng thống Gabon khoảng 15.000 euro.

Năm 1994, nổ ra một vụ bê bối tài chính liên quan đến hãng này, làm lộ diện phần nào mặt khuất của quan hệ Françafrique. Qua đó, đường dây tài chính nuôi dưỡng cả một hệ thống tham nhũng ở Pháp và châu Phi bị vạch trần. Lãnh đạo Elf giai đoạn 1989-1993 Loïk Le Floch-Prigent bị xét xử năm 2003 vì biển thủ hàng trăm triệu euro. Tờ Le Figaro dẫn lời ông này cay đắng nhận định: “Elf như một ổ tình báo tại các nước châu Phi giàu tài nguyên. Tiền từ dầu mỏ đủ chia chác cho tất cả. Với Elf, Pháp có thể giữ được sự bảo hộ kinh tế, chính trị trong giai đoạn hậu thuộc địa”.

Cũng trong khuôn khổ của Françafrique, Pháp đã góp phần đưa một số chính trị gia lên nắm và giữ rất vững quyền lực. Điển hình là việc ông Foccart giúp ông Omar Bongo trở thành Tổng thống Gabon năm 1967 và giữ cương vị suốt 42 năm cho đến khi qua đời tháng 6.2009. Người “kế vị” ông không ai khác chính là con trai Ali Bongo. Đổi lại, theo tường thuật của luật sư Bourgi, Tổng thống Omar Bongo luôn tỏ ra “rộng rãi” với các chính trị gia cấp cao của Pháp. Ông cũng là người có câu nói nổi tiếng: “Pháp thiếu châu Phi như xe thiếu xăng. Châu Phi thiếu Pháp như xe thiếu người lái”.

Tương tự như tại Gabon, Jacques Foccart đưa ông Ahmadou Ahidjo trở thành Tổng thống Cameroon vào năm 1960 và giúp ông này loại bỏ các đối thủ chính trị. Theo cuốn sách Kamerun! Cuộc chiến ngầm của Françafrique 1948-1971 (NXB La Découverte, 2011), chiến dịch đẫm máu này đã lấy đi sinh mạng hàng chục ngàn người trong giai đoạn 1956-1971. Người kế nhiệm ông Ahidjo là đương kim Tổng thống Paul Biya lên cầm quyền từ năm 1982 nhờ sự ủng hộ của Tập đoàn Elf.

Giám đốc Viện Nghiên cứu châu Phi thuộc Đại học Columbia (Mỹ) Mamadou Diouf nhận định: “Tại một số nước châu Phi, đối chọi với chính quyền là đối chọi với nước Pháp”. Tờ Le Nouvel Observateur dẫn lời các chuyên gia khác cho biết không ít tiền tài trợ cho các đảng chính trị lớn của Pháp đến từ lợi nhuận của việc khai thác dầu và từ các chương trình “hợp tác” Pháp - Phi. Đổi lại, Pháp đảm bảo một sự nghiệp chính trị dài hơi cho nhiều tổng thống châu Phi, thậm chí có thể can thiệp quân sự để giúp “gìn giữ trật tự” khi xảy ra chính biến. Không chỉ thế, Pháp còn làm ngơ trước khối tài sản khổng lồ của nguyên thủ các quốc gia châu Phi đặt tại nước này. Hầu hết những tài sản này đều bị cáo buộc do tham nhũng mà có.

Bình mới, rượu cũ

Trong suốt chiến dịch tranh cử năm 2007 cũng như khi đã đắc cử, Tổng thống Sarkozy không ngừng khẳng định “sẽ đoạn tuyệt với quá khứ của Françafrique” và “xây dựng quan hệ mới với các nước châu Phi” trên nền tảng của sự bình đẳng. Tuy nhiên, khi Thứ trưởng chuyên trách Hợp tác quốc tế Jean-Marie Bockel tỏ ra quá “nhiệt tình” trong minh bạch hóa quan hệ đôi bên, ông đã nhanh chóng được thuyên chuyển sang vị trí khác.

Trên thực tế, dưới thời của Tổng thống Sarkozy, Pháp vẫn giữ mối giao hảo với các vị lãnh đạo nhiều tai tiếng của châu Phi. Mối lợi kinh tế quá lớn của Pháp tại châu lục này khiến ông không thể “đoạn tuyệt” vớiFrançafrique. Chỉ trong vòng 3 năm kể từ 2007, Tổng thống Sarkozy đã thực hiện 3 chuyến công du sang Gabon, theo Le Nouvel Observateur. Năm ngoái, ông cũng đã đón tiếp thân mật đương kim Tổng thống Gabon Ali Bongo.

Ngày 14.7.2009, Tập đoàn Total E&P của Pháp ký hợp đồng khai thác dầu khí tại Cameroon. Chỉ 10 ngày sau đó, Tổng thống Paul Biya trở thành khách mời danh dự tại Điện Élysée. Ông Biya từng bị cộng đồng quốc tế lên án vì trấn áp tàn bạo những cuộc biểu tình chống chính phủ và phản đối ý định thay đổi Hiến pháp nhằm xóa bỏ giới hạn nhiệm kỳ tổng thống. Đến tháng 10.2009, ông Sarkozy lại không ngại tiếp tướng Mohamed Ould Abdel Aziz, người vừa trở thành tổng thống tại Mauritania sau khi thực hiện đảo chính thành công. 

Nguyễn Ngọc Lan Chi