Điệp viên Mỹ trong cuộc đảo chính Iran 1953

Sau nhiều năm hứa hẹn, Bộ Ngoại giao Mỹ cuối cùng đã công bố tập tài liệu 1.000 trang hé lộ chi tiết về vai trò của Cục Tình báo trung ương Mỹ (CIA) trong âm mưu đảo chính ở Iran vào năm 1953.

Cuộc đảo chính, được đặt tên “chiến dịch Ajax”, bắt đầu vào ngày 15.8.1953, nhưng ngay lập tức vấp phải sự phản kháng dữ dội từ chính quyền của Thủ tướng Mosaddegh, khiến hàng chục người bị bắt giữ. Ông Fazlollah Zahedi, viên tướng quân đội Iran bị Mỹ mua chuộc để tiến hành đảo chính, thì bỏ trốn. Trước tình hình đó, CIA đánh giá chiến dịch thất bại và gửi điện tín cho điệp viên Kermit Roosevelt ở Iran.

tin liên quan

CIA sập bẫy điệp viên nhị trùng

Suốt thời chiến tranh lạnh và cả giai đoạn sau, tình báo Mỹ bị cho là đã thất bại nặng nề trong cuộc chiến tuyển mộ và sử dụng gián điệp hai mang.

“Đình chỉ chiến dịch lật đổ Mosaddegh”, đó là nội dung bức điện tín CIA gửi cho ông Roosevelt vào ngày 18.8.1953, theo tài liệu mới giải mật. CIA yêu cầu các điệp viên không được tiến hành thêm bất kỳ hoạt động nào khác chống lại Mosaddegh vì lo sợ Tehran sẽ truy ra bàn tay của Mỹ sau cuộc đảo chính. Tuy nhiên, ông Roosevelt, người chịu trách nhiệm chính trong âm mưu đảo chính, đã phớt lờ chỉ thị của cấp trên, theo chuyên gia Malcolm Byrne, Giám đốc Dự án Mỹ - Iran thuộc Tổ chức National Security Archive của Đại học George Washington.

“Ít nhất một người khác đang ở trong phòng cùng Roosevelt khi ông nhận được bức điện tín. Roosevelt lúc đó nói: “Chúng ta chưa xong việc ở đây” và không thực hiện mệnh lệnh của CIA”, ông Byrne nói với chuyên san Foreign Policy.

Quyết định bất tuân thượng lệnh của ông Roosevelt - cháu của cố Tổng thống Mỹ Theodore Roosevelt - đã làm thay đổi lịch sử. Ngày hôm sau, 19.8.1953, với sự hỗ trợ của đám đông được CIA thuê mướn, cuộc đảo chính diễn ra thành công. Thủ tướng Mosaddegh bị bắt giam, tướng Zahedi được chỉ định làm thủ tướng và sau đó tái lập chế độ quân chủ thân phương Tây. Trong chiến dịch Ajax, tình báo Mỹ tiến hành một cuộc mua chuộc quy mô lớn tại Iran, đút lót hàng loạt quan chức nhà nước, lãnh đạo doanh nghiệp, giáo sĩ Hồi giáo và thậm chí là các băng đảng tội phạm, từ đó châm ngòi cuộc nổi dậy lật đổ Thủ tướng Mosaddegh.

Truyền thông phương Tây lúc bấy giờ trở thành công cụ tuyên truyền đắc lực cho âm mưu đảo chính. Tờ The New York Times (Mỹ) và Đài BBC (Anh) liên tục đăng tải thông tin chống lại Mosaddegh, cáo buộc ông đe dọa lợi ích của phương Tây với âm mưu thâu tóm hết mỏ dầu ở vùng Vịnh. Trong phim tài liệu Cinematograph phát sóng ngày 18.8.2011, BBC lần đầu tiên thừa nhận chính phủ Anh dùng kênh BBC tiếng Ả Rập làm cỗ máy tuyên truyền chống phá Iran. Chính phủ yêu cầu BBC phát thanh nội dung chống đối ông Mosaddegh nhiều đến mức các nhân viên phải đình công để phản đối.

Ngoài ông Roosevelt, tài liệu giải mật hé lộ chi tiết đáng chú ý về giáo sĩ Hồi giáo Abol Qassem Kashani, theo nhận định của Giáo sư Abbas Milani chuyên nghiên cứu về Iran thuộc Đại học Stanford. Trong thập niên 1950, ông Kashani được mệnh danh là một trong số những người anh hùng theo chủ nghĩa dân tộc. Lãnh tụ tối cao Iran Ali Khamenei hồi tháng 1.2017 còn ca ngợi ông Kashani có công lớn trong quốc hữu hóa dầu mỏ theo đường lối của Thủ tướng Mosaddegh. Nhưng theo tài liệu giải mật, ông Kashani lại là người chống đối ông Mosaddegh.

Ông Milani lý giải rằng nhiều lãnh đạo Hồi giáo trong thập niên 1950 lo ngại chính quyền Mosaddegh quá yếu ớt dẫn đến quyền lực rơi vào tay đảng Tudeh theo đường lối xã hội chủ nghĩa, nên giáo sĩ Kashani “quay lưng” với thủ tướng. Ông Kashani đã liên hệ chặt chẽ với giới tình báo và xin tiền hỗ trợ trong thời gian dài để chuẩn bị lực lượng vũ trang cho cuộc đảo chính. “Dù chưa rõ ông Kashani có nhận tiền của Mỹ hay không, nhưng vào ngày 19.8.1953, Kashani tổng động viên lực lượng đánh bại ông Mosaddegh”, ông Milani lưu ý.

Giới chuyên gia nhận định âm mưu đảo chính của CIA suy cho cùng chỉ vì dầu mỏ. Phương Tây trong nhiều thập niên đã kiểm soát các mỏ dầu trong khu vực, chẳng hạn Công ty dầu mỏ Ả Rập - Mỹ ở Ả Rập Xê Út hay Công ty dầu mỏ Anglo-Iran của Anh tại Iran. Nhưng trong thập niên 1950, Mỹ bị gây áp lực và buộc phải chấp nhận chia sẻ lợi nhuận từ việc bán dầu với Ả Rập Xê Út. Anh cũng bị Iran gây áp lực tương tự sau khi ông Mosaddegh quốc hữu hóa nền công nghiệp dầu mỏ vào đầu năm 1951, không cho phép nước ngoài sở hữu mỏ dầu. Tuy nhiên, London không muốn chia sẻ lợi ích với Tehran, nên cử tình báo phối hợp với CIA thực hiện âm mưu đảo chính, theo tài liệu giải mật. Sau khi vương triều thân phương Tây lên ngôi, Công ty Anglo-Iran đổi tên thành BP. Tuy nhiên, cuộc đảo chính không thể phục vụ mưu đồ của phương Tây do làn sóng người theo chủ nghĩa dân tộc kịch liệt phản đối việc để cho nước ngoài kiểm soát dầu mỏ quá nhiều, theo Foreign Policy. Cuối cùng, BP và công ty khác cũng buộc phải chia sẻ dầu mỏ với Iran.

Thủ tướng Mohammed Mosaddegh Ảnh: Politico

Trong nhiều thập niên qua, Mỹ và Anh không thừa nhận đứng sau vụ đảo chính. Một số tài liệu được giải mật trước đây bị chỉnh sửa để che đậy trách nhiệm của Mỹ trong cuộc đảo chính. Nhưng sau khi các điệp viên về hưu của hai nước mô tả chi tiết chiến dịch Ajax trong hồi ký của họ, bao gồm cả ông Roosevelt, CIA thừa nhận trong báo cáo giải mật năm 2013 rằng: “Cuộc đảo chính quân sự lật đổ chính quyền Mosaddegh được tiến hành theo chỉ thị của CIA và được chính phủ phê chuẩn”.

Dù tài liệu mới giải mật được giới chuyên gia hoan nghênh, nhưng đa số bức điện tín đã bị tiêu hủy. Truyền thông Mỹ cho rằng Washington hồi tuần rồi đã “âm thầm” thừa nhận đứng sau vụ đảo chính Iran khi Bộ Ngoại giao Mỹ công bố tài liệu mật trên tại website.

Giới quan sát nhận định việc chính phủ Tổng thống Donald Trump giải mật tài liệu là một phần trong nỗ lực từ bỏ chính sách “nhân nhượng” Iran dưới thời người tiền nhiệm Barack Obama. Ủy ban Cố vấn về tài liệu lịch sử và ngoại giao của Bộ Ngoại giao Mỹ chỉ trích chính phủ của ông Obama nhiều lần ngăn chặn việc giải mật hồ sơ với lý do nhân nhượng Iran để Tehran duy trì cam kết trong thỏa thuận mang tính lịch sử về hạn chế chương trình hạt nhân của nước này.