Lắt léo chữ nghĩa: Brexit là một portmanteau

Sting là một nhạc sĩ, ca sĩ và diễn viên người Anh, 67 tuổi. Ngày 10.4.2019, tại khách sạn Royal Monceau ở Paris (Pháp), nói về việc nước Anh sắp sửa rời khỏi Liên minh Châu Âu (EU) mà truyền thông gọi là Brexit, ông đã thẳng thắn và nghiêm túc khẳng định rằng đó là một thảm họa. Không biết đó có thật là thảm họa hay không, ở đây chúng tôi chỉ nói về cái tên Brexit.

Brexit là một portmanteau word, cũng nói tắt thành portmanteau. Đây là một kiểu từ hỗn hợp thường là với hai từ bị ngắt ngắn, nhiều khi khó có thể nhận biết được: nói chung thì từ trước bị ngắt đi phần cuối còn từ sau thì bị ngắt đi phần đầu, nhưng cũng có khi một trong hai từ được giữ nguyên. Brexit được cấu tạo từ danh ngữ Britain exit, trong đó Britain bị mất đi itain, còn exit thì được giữ nguyên.

Portmanteau là một từ mà tiếng Anh đã mượn ở danh từ portemanteau (xưa viết làporte-manteau) của tiếng Pháp. Trong tiếng Pháp thì nó có nghĩa là “giá để mắc áo” nhưng đi vào tiếng Anh thì đó lại là một kiểu va li bằng da cứng mà phần thân và phần nắp mở ra cũng giống như một quyển sách mở đôi (ảnh), được dùng theo ẩn dụ (không lấy gì làm hay cho lắm) để diễn cái ý “chỉ một từ thôi mà nêu lên được hai thứ khác nhau cùng một lúc”. Hai thứ khác nhau này có khi còn đối nghịch, xung khắc hẳn với nhau, như trong frenemy được tạo ra từ fr của friend cộng với enemy. Frenemy dùng để chỉ một người bạn mà người bạn đó có thể là đối thủ cạnh tranh, có thể là tình địch, nói chung là giữa hai người thường tồn tại một sự bất đồng nhất định về một mặt nào đó.

Từ portmanteau được Lewis Carroll dùng lần đầu tiên theo nghĩa này năm 1871 trong tiểu thuyết Through the Looking-Glass (Xuyên qua chiếc gương). Với tính cách là một thuật ngữ ngữ học, portmanteau word đã được người Pháp dịch ngược lại thành

mot-valise. Trong tiếng Anh, portmanteau word cũng còn gọi là blend. Trong một vài lần trước đây, chúng tôi đã theo Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học đối chiếu (NXB Khoa học xã hội, 2005) mà dịch blend, tức portmanteau word, là “từ trộn”. Nay xin căn cứ vào tiếng Pháp mot-valise và tiếng Anh portmanteau mà sao phỏng thành từ va li. Lý do: blend thì đúng là “trộn” nhưng các thứ được trộn thì hòa lẫn hoặc “quấn quýt” với nhau còn từ va li thì không hẳn như vậy.

Tuy một số ngôn ngữ khác, như Bồ Đào Nha, Đức, Tây Ban Nha, Pháp... cũng có sử dụng portmanteau như một biện pháp tạo từ nhưng chính trong tiếng Anh thì nó mới có sức sản sinh mạnh nhất, mà trong lĩnh vực điện tử, tin học thì ta có:

- internet, do inter[national]

+ net[work];

- malware, do mal[icious]

+ [soft]ware);

- modem, do mo[dulation]

+ dem[odulation];

- telethon, do tele[vision]

+ [mara]thon (chương trình truyền hình cực dài);

- pixel, do pic[ture]

+ el[ement];

- email, do e[lectronic]

+ mail;

- blog, do [we]b + log;

- screenager, do screen

+ [teen]ager (tuổi teen nghiện ngập trò giải trí trên màn hình)...

Liên quan đến Brexit, ta có:

- Brexiety, do Brex[it]

+ [anx]iety (sự lo lắng của phe chống Brexit)

- Brexodus, do Brex[it]

+ [ex]odus (hiện tượng di dân liên quan đến Brexit)

Tiếng Nhật cũng có một trường hợp nổi tiếng là Pokémon, đặt ra bằng tiếng Anh được Nhật hóa, gồm có poke của poketto

(< pocket)="" và="" mon="" của="" monsutā="">

(< monsters).="" pokémon="" hiểu="" theo="" tiếng="" anh="" là="" “pocket="" monsters”="" (dị="" thú="" trong="">