Có lẽ nhiều người đã căn cứ vào quyển Petit dictionnaire français-annamite của Trương Vĩnh Ký (1885) với chú giải savon là thuốc giặt (xà-bong) (tr.1058); quyển Vocabulaire français-annamite của J.F.M.Génibrel (1898) cũng nhận định giống như vậy: “savon: Thuốc giặt. Xà bong” (tr.377).
Vậy, phải chăng xà-bong bắt nguồn từ savon? Xin thưa, có thể là không, bởi vì Trương Vĩnh Ký biên soạn từ điển Pháp - Việt nên ông phải sử dụng từ xà-bong tương ứng với savon, chứ không phải xà-bong có nguồn gốc từ savon. Tương tự, khi tra cứu Từ điển Tiếng Anh - Việt trong Cambridge Dictionary trên mạng, ta sẽ thấy soap tương ứng với xà bông. Điều này không có nghĩa xà bông có nguồn gốc từ soap. Vậy xà bông có nguồn gốc từ đâu?
Chúng tôi cho rằng xà bông có nguồn gốc từ chữ sabão trong tiếng Bồ Đào Nha, bởi vì người Bồ Đào Nha phát âm từ sabão nghe rất giống từ xà bông (còn giống hơn từ savon so với xà bông). Xin nhớ rằng từ thế kỷ 17, các nhà truyền giáo Dòng Tên người Bồ Đào Nha, Ý và Nhật Bản đã tới xứ Đàng Trong của nước Đại Việt chứ không phải người Pháp, do đó việc người bản xứ tiếp cận với từ sabão, phiên âm thành xà-bong là điều dễ hiểu.
Trong tiếng Nhật chữ shabon [シャボン] có nghĩa là xà bông, được phát âm giống như xà bông trong tiếng Việt. Wikipedia Nhật ngữ cho rằng chữ shabon [シャボン] có nguồn gốc từ tiếng Bồ Đào Nha: sabào (mục từ 石鹸, Sekken).
Từ sabão trong tiếng Bồ Đào Nha lại bắt nguồn từ chữ sapo trong tiếng Latin giai đoạn thế kỷ 3 - 7 (Late Latin). Những từ tương ứng với xà bông như soap (tiếng Anh), savon (Pháp), sapone (Ý), jabon (Tây Ban Nha) cũng đều có nguồn gốc từ chữ sapo - một từ lần đầu tiên xuất hiện trong quyển Lịch sử tự nhiên (tiếng Latin: Naturalis historia) của Pliny the Elder thời kỳ Đế chế La Mã.
Đồng nghĩa với từ xà bông là xà phòng. Trong Sách hướng dẫn hội thoại Pháp - Tonkinese… của Paul Gouzien, NXB A.Challamel (1897), tác giả cho biết người bản xứ đã phiên âm từ savon trong tiếng Pháp để viết từ xà phòng: “Les indigènes ont annamitisé de la même manière les mots savon,… qu'ils écrivent: xà phòng…” (tr.53).
Về chính tả, từ xà - phòng trong giai đoạn đầu xuất hiện có gạch nối ở giữa (Kỷ-nghệ nấu xà-phòng của Tâm Công, NXB Kỷ nghệ tùng thư (1941) (chữ kỷ viết dấu hỏi - VTH).
Trong quyển Những thủ đoạn bóc lột của tư bản Pháp ở Việt-Nam (1957), tác giả Nguyễn Khắc Đạm cho biết người Pháp đã lập nhà máy pha chế xà - phòng ở Hải - phòng, sau đó thành lập nhiều nhà máy xà - phòng khác ở Cần - thơ, Hà - nội, Sài - gòn (tr.193). Đến năm 1964, trong quyển Những giáo viên tình nguyện của Daura Olema García, NXB Phụ Nữ, thì từ xà phòng (tr.75) mới không có dấu gạch nối. Riêng từ xà bông thì có nhiều thay đổi hơn, khởi đầu bằng cách viết xà-bong trong sách của Trương Vĩnh Ký nêu trên (năm 1885). Hơn nửa thế kỷ sau, từ xà-bông (có dấu mũ ^) xuất hiện trong quyển Kinh-tế chỉ nam: phần khoáng-chất, kỹ-nghệ và công-nghệ Vietnam (Ấn-Quán Kim-Sơn Công-Ty, 1957), tuy nhiên lúc này từ xà-bông vẫn còn dấu gạch nối (tr.9). Cách viết xà bông giống như ngày nay được tìm thấy trong quyển Thảm cảnh chiến tranh (tr.149) của Alberto Moravia, NXB Đại Nam (1969).
Bình luận (0)