Qua những sử liệu ghi nhận được, của sử quán triều Nguyễn, cũng như của nhiều cây bút Pháp viết về thời kỳ vua Hàm Nghi ẩn lánh trên thượng nguồn sông Gianh, có thể đánh giá viên đại úy Mouteaux là sĩ quan Pháp đã “gặt hái” được nhiều thành công trong việc làm suy yếu khả năng đề kháng của các lực lượng nghĩa quân chống Pháp trong phạm vi Quảng Bình, cái nôi của phong trào Cần vương.
 |
Cựu hoàng Hàm Nghi trong thời gian đính hôn với cô Laloe (1904) |
TƯ LIỆU |
Y đã trực tiếp gây ra cái chết của Thượng thư Nguyễn Phạm Tuân, người chỉ huy một trong hai đạo quân trấn giữ khu vực dọc theo sông Gianh, khiến cho lực lượng còn lại của Đề đốc Lê Trực mất hẳn khả năng liên kết để tạo nên sức mạnh chung.
Song bên cạnh thành tích đó, Mouteaux vẫn còn day dứt mãi về chuyện đã không thực hiện được mục tiêu tối hậu của chiến dịch tại Quảng Bình là bắt sống vua Hàm Nghi. Ngày 7.10.1887, y rời đồn Minh Cầm, bàn giao công việc lại cho đại úy Troupel, với hồi ức vương vấn về một buổi sáng hành quân trong thời gian y còn ở Quảng Bình.
Đó là buổi sáng một ngày tháng 7.1887, Mouteaux dẫn quân từ đồn Minh Cầm lên Khe Ve, bao vây cả xóm Thằng Cuộc, rồi ngược dòng sông Rào Nậy (một chi nhánh của sông Gianh), tìm Trương Quang Ngọc, một trong những thủ hạ gần gũi nhất của vua Hàm Nghi có tin đang ở xóm Chà Mạc. Trên đường đi, thuyền của Mouteaux chạy ngược dòng với thuyền do một phụ nữ đứng tuổi chèo, trên thuyển có một thiếu niên độ 15 - 16 tuổi ăn mặc trông nghèo nàn nhưng áo quần sạch sẽ.
Viên đại úy Pháp ra lệnh dừng chiếc thuyền đó lại và lục soát. Người phụ nữ chèo thuyền và người thiếu niên lộ vẻ bối rối, song vẫn tỏ ra thân thiện với toán lính Pháp. Mouteaux từng nghe kể rằng vua Hàm Nghi luôn mang theo mình một ống điếu hút thuốc bằng gỗ có khảm hoa văn nên ra lệnh lục soát kỹ nhưng không tìm thấy gì. Sợ rằng dây dưa lâu sẽ làm trễ nải cuộc hành quân, y cho thả thuyền đi.
Nhưng khi tới Chà Mạc, Mouteaux gặp toán quân của thượng sĩ Bosché đã đến trước và biết rằng Trương Quang Ngọc vừa trốn khỏi nơi ở, bỏ lại tại nơi ở nào giáo mác, nỏ, tên độc, bàn đèn thuốc phiện (L.Cadière - tlđd - trang 81; Ch. Gosselin - L’Empire d’Annam - sđd - trang 295). Viên đại úy Pháp giật mình, linh cảm rằng y vừa để thoát vua Hàm Nghi, tức chàng thiếu niên trên chiếc thuyền mà y vừa cho lục soát.
Khi rời Quảng Bình, Mouteaux mang theo nỗi ám ảnh về chàng thiếu niên 15 - 16 tuổi mà y đã gặp trong cuộc hành quân nói trên. Không lâu sau, ngày 2.11.1888, tức ngày thực dân Pháp bắt được vua Hàm Nghi tại một ngôi nhà nhỏ trên thượng nguồn sông Gianh, báo chí Pháp tại Paris in hình nhà vua được chụp lén trong thời gian bị áp giải từ Quảng Bình về cửa Thuận An, coi như đó là một thắng lợi quan trọng trong nỗ lực dập tắt các phong trào kháng chiến tại VN. Mouteaux đã xem bức ảnh nhà vua trên báo và không rõ do mối ám ảnh cũ hay từ một linh cảm xác thực, y tin rằng chàng thiếu niên mình đã gặp trên sông dạo nào chính là vua Hàm Nghi.
 |
Tác phẩm của Ch.Gosselin có đề cập đến trường hợp đại úy Mouteaux để thoát vua Hàm Nghi |
Năm 1893, trên đất Pháp, Mouteaux tình cờ được giới thiệu với cựu hoàng Hàm Nghi tại Câu lạc bộ quân đội trên đại lộ Opéra của thành phố Paris. Ông từ Alger sang thăm thủ đô nước Pháp. Hai kẻ cựu thù từng nghe nói về nhau từ lâu, nay mới gặp mặt. Mouteaux coi đấy là dịp may nghìn năm một thuở có thể giúp y giải tỏa nỗi ám ảnh đã đeo đẳng trong hơn 5 năm trời. Cựu hoàng ngồi nghe y kể lại chi tiết vụ “chạm trán” với chàng thiếu niên trên sông vào một buổi sáng tháng 7.1887 bằng một thái độ chăm chú và nụ cười nhẹ nhàng.
Nhưng cuối cùng ông đã làm cho Mouteaux thất vọng khi tránh không trả lời thẳng vào câu hỏi ông có đúng là chàng thiếu niên đó không. Thái độ xử sự ấy không chỉ với riêng Mouteaux mà theo những người Pháp đã quen biết với cựu hoàng Hàm Nghi trong thời gian ông sống lưu đày ở Alger, ông luôn ít nói, đặc biệt không bao giờ nhắc lại hay trả lời những câu hỏi liên quan đến năm tháng trị vì và quãng thời gian hơn 3 năm trời bôn ba trong vùng rừng núi Quảng Bình (Ch.Gosselin - sđd, trang 295-296).
Tháng 11.1904, cuộc sống lưu đày của cựu hoàng Hàm Nghi sang một trang mới. Ông cưới cô Marcelle Laloe, con gái ông chánh án tòa thượng thẩm Alger. Trong cảnh sống lưu đày, không chút hy vọng trở về quê hương, ông đã chấp nhận cuộc hôn nhân này như một định mệnh. Một trong những điều đáng quý ở ông là trong suốt cuộc sống lưu đày 55 năm nơi xứ người (1889 - 1944), hầu như không bao giờ ông rời bỏ chiếc khăn đội đầu và bộ y phục thuần Việt.
Theo lời kể của ông Nguyễn Phúc Vĩnh Cầu, con trai út của cựu hoàng Thành Thái, sinh năm 1924 tại đảo Réunion, thì vào khoảng năm 1935 - 1936, một hôm có người khách phương xa ghé lại đảo Réunion tìm thăm cựu hoàng Thành Thái. Sau những giây phút bỡ ngỡ đầu tiên, người nhà mới được biết người khách lạ đó chính là cựu hoàng Hàm Nghi. Xét về vai vế trong hoàng tộc nhà Nguyễn, cựu hoàng Hàm Nghi (Ưng Lịch) ở vào hàng chú của cựu hoàng Thành Thái (Bửu Lân), hàng ông của cựu hoàng Duy Tân (Vĩnh San). Phút trùng phùng thật cảm động, vì cả ba cựu hoàng đều là những ông vua yêu nước đang sống cảnh lưu đày.
Bình luận (0)