Quyền được im lặng

Lực lượng công an lấy lời khai nghi phạm trong một vụ án - Ảnh: Đàm Huy

Trung tướng Trần Văn Độ, nguyên Phó chánh án TAND tối cao, cho biết khi thảo luận về quyền im lặng tại Quốc hội đã có rất nhiều quan điểm, cách nhìn nhận khác nhau rất “buồn cười”. Có người cho rằng quyền này là nghi can, nghi phạm từ đầu đến cuối không cần phải mở miệng, lại có ý kiến phản bác nếu để như vậy thì hệ thống tố tụng không thể vận hành được.

“Có một nội dung đang tranh luận hiện nay là khi bị can có người bào chữa thì việc lấy cung của cơ quan điều tra có bắt buộc phải có mặt luật sư hay không. Cả nước chúng ta mới chỉ có 10.000 luật sư và thống kê cho thấy chỉ có khoảng 20% vụ án bị can, bị cáo có luật sư bào chữa; có những vụ án người ta hỏi cung hàng trăm lần thì liệu các luật sư có đủ điều kiện và thời gian để có mặt hay không, nếu không có mặt thì lời khai đó không trở thành chứng cứ điều tra. Đó là một nội dung đang tranh luận để đảm bảo quyền im lặng”, ông Trần Văn Độ nêu thực tế.

Ông Độ khẳng định quyền im lặng là quyền con người của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự. Quyền im lặng có mối quan hệ chặt chẽ với các nguyên tắc tố tụng hình sự như bảo đảm quyền bào chữa, nguyên tắc tranh tụng, nguyên tắc suy đoán vô tội… “Việc quy định quyền im lặng là cần thiết nhưng xác định phạm vi nội dung quyền này như thế nào là phụ thuộc vào mô hình tố tụng và các điều kiện kinh tế xã hội và tổ chức tư pháp để cân bằng giữa đảm bảo quyền con người và đấu tranh phòng chống tội phạm”, ông Độ nói.

Ông cũng nhận xét: “Ở VN, theo tôi đã đến lúc cần quy định quyền im lặng trong một phạm vi hợp lý, khả thi. Ít nhất cũng thể hiện được những nội dung nghi phạm có quyền không khai báo để buộc tội mình trong giai đoạn tố tụng và phải được giải thích về quyền đó; người bị tạm giữ, tạm giam, bị cáo có quyền có luật sư bào chữa và khi cơ quan tiến hành tố tụng lấy lời khai thì phải có mặt luật sư”.

Ngoài ra, ông Độ cũng cho rằng nếu chỉ quy định trong luật cũng chưa đủ mà còn phải thay đổi cả về chính sách hình sự. “Tôi có 30 năm làm tòa án tôi biết, người nào không nhận tội thì dứt khoát cho ông này là ngoan cố, không khai báo và chắc chắn xử nặng. Không nhận tội thì dứt khoát không được án treo vì cho rằng không ăn năn hối cải. Có những quan niệm sai lầm như vậy. Đây là những cái tôi cho rằng trong chính sách hình sự, trong nhận thức của xã hội, đặc biệt người áp dụng pháp luật phải nhận thức được quyền này thì mới thực hiện được”, ông Độ nói.

Liên quan đến bức cung, nhục hình, trung tướng Trần Văn Độ cho rằng có nhiều trường hợp bị cáo khi ra tòa thường phản cung chối tội dù trước đó đã nhận tội. “Khi tòa hỏi có chứng cứ bị dụ dỗ, ép buộc, bức cung không thì nói không có. Nhưng cũng có thực tế là khi luật sư tiếp xúc hồ sơ vụ án thấy rằng chứng cứ yếu đã “dụ” bị cáo phản cung. Từ thực tế này chúng ta phải nhìn nhận ở hai góc độ, không phải lúc nào nói bức cung cũng là do đánh đập, mà nó còn có góc độ khác như thế”, ông Độ nói.

Cũng tại hội thảo này, đa số các ý kiến cho rằng việc đưa ra các quy định lắp đặt camera trong quá trình hỏi cung người bị tạm giam, tạm giữ là một hình thức nhằm luật hóa quyền im lặng, nhưng cũng còn không ít băn khoăn.

Luật sư Nguyễn Thị Khánh Linh (Đoàn luật sư Hà Nội) cho rằng có rất nhiều vấn đề nan giải trong đó thực tiễn hiện nay cơ quan điều tra vừa là phụ trách giam giữ, nên khó có thể minh bạch trong việc lấy thông tin từ camera, chưa kể điều tra viên lấy lời khai nhiều nơi, nhưng chỉ lắp camera ở phòng hỏi cung còn tại buồng tạm giam thì sao?

Thiếu tá Ngô Đức Thắng, Cục Pháp chế và cải cách hành chính tư pháp (Bộ Công an), cho biết hiện quy định này đang có rất nhiều ý kiến khác nhau và nếu xét về mục đích thì cần được nhìn nhận ở nhiều góc độ. Nếu quy định ghi âm, ghi hình là hoạt động giám sát thì phải tiến hành độc lập với người hỏi cung. Tức là việc quản lý hệ thống máy móc là người ngoài công an, nên có thể ảnh hưởng đến bí mật điều tra. Hỏi cung không chỉ thực hiện tại nơi tạm giam tạm giữ mà nhiều nơi khác nên phải bố trí lực lượng máy móc lưu động.

“Hỏi cung không giống như hoạt động hành chính đơn thuần, có thời điểm số lượng vụ việc tăng đột biến, có vụ lên đến hàng chục bị can cần phải hỏi đồng thời, nếu không trang bị đủ phương tiện thì không đáp ứng yêu cầu điều tra, nếu trang bị đủ thì kinh phí khó mà đáp ứng”, ông Thắng phân tích. Từ đó, ông cho rằng để đảm bảo tính khả thi thì chỉ thực hiện đối với những vụ án có trường hợp kêu oan, không nhận tội hoặc phạm tội đặc biệt nghiêm trọng.

Cơ quan điều tra và luật sư đều bị tiếng oan Sau phát biểu của trung tướng Trần Văn Độ, luật sư Nguyễn Văn Chiến, Phó chủ tịch Liên đoàn Luật sư VN, nói hiện nay cả cơ quan điều tra và luật sư đang bị “tiếng oan”. “Cứ chứng cứ chưa rõ, ra tòa lại nói là do cơ quan điều tra đánh đập, ép cung, rồi có khi lại bảo luật sư tư vấn phản cung, nên rất mang tiếng. Vì thế, theo tôi, giải pháp là phải đưa quyền im lặng vào luật đi, để giải oan cho cơ quan điều tra tố tụng và đội ngũ luật sư”, ông Chiến nói. Theo ông Chiến: “Nếu đảm bảo quyền im lặng sớm, nâng cao năng lực của cơ quan điều tra thì sẽ không có những vụ án oan vừa qua. Nguyên tắc tố tụng đúng phải là “trọng chứng hơn trọng cung” nhưng nguyên tắc tố tụng của chúng ta thời gian qua hơi ngược”, luật sư Chiến nói.