Tết Đoan Ngọ 2023 là ngày nào; nguồn gốc, ý nghĩa ra sao?

Vừa bắt đầu sang tháng 5 âm lịch, người dân TP.HCM ra đường đã có thể nhìn thấy bánh ú lá tro, bánh bá trạng hay những nắm lá xông bán trên đường phố. Đây cũng là tín hiệu báo Tết Đoan Ngọ đang tới gần.

Nguồn gốc Tết Đoan Ngọ?

Có câu chuyện được truyền miệng về ngày Tết Đoan Ngọ rằng, ngày trước khi nông dân đang ăn mừng vì một vụ mùa bội thu thì có đàn sâu bọ kéo đến phá nát mọi thứ. Khi đó, một ông lão đã hướng dẫn mỗi nhà lập bàn cúng gồm bánh tro, trái cây rồi ra trước nhà tập thể dục vào giờ Ngọ.

Nhật Thịnh

Người dân làm theo thì tình cờ sâu bọ cũng lần lượt chết. Câu chuyện được lưu truyền nên cứ đến ngày mùng 5.5 âm lịch, người nông dân lại cúng kiếng để diệt sâu bọ. Dần dần mở rộng ra đến các vùng thành thị cũng làm theo.

Bên cạnh đó, người xưa cũng tin rằng bộ phận tiêu hóa của con người có các loại ký sinh trùng gây hại nhưng không phải lúc nào cũng diệt được. Chỉ có ngày mùng 5.5 các loại ký sinh trùng này ngoi lên nên con người thường ăn các loại trái cây có vị chua, chát để loại bỏ.

TS Trần Long, Trưởng bộ môn Văn hóa Việt Nam, Khoa Văn hóa học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐH Quốc gia TP.HCM) thông tin thêm, người Việt xưa ăn tết vào tháng 11 âm lịch. Do đó, tháng 5 là thời điểm giữa năm, cùng lúc với việc kết thúc vụ Chiêm bước vào vụ Mùa.

Vũ Phượng

Vào thời điểm này, người dân có truyền thống làm nông thường tổ chức lễ cúng tạ ơn trời đất, tổ tiên, ăn mừng vụ mùa,… nên còn gọi là Tết nửa năm. "Đoan có nghĩa là bắt đầu, Ngọ chỉ giờ ngọ, tức là khoảng thời gian nóng nhất trong ngày (từ 11 giờ đến 13 giờ chiều). Đoan Ngọ có thể hiểu là ngày mở đầu chuỗi ngày nóng nhất trong năm", TS Trần Long nói.

Ngoài ra vẫn có những ý kiến cho rằng Tết Đoan Ngọ có nguồn gốc từ cái chết của Khuất Nguyên - một vị quan nước Sở.

Ông từng khuyên can vua Sở không nên tin vào nước Tần nhưng không được chấp nhận, mà còn bị đày đi xa xứ. Buồn chán, thất vọng, ông ôm đá nhảy xuống sông Mịch La tự vẫn vào ngày mùng 5.5 âm lịch. Đời vua sau tiếc thương nên làm đồ cúng tế, mang ra sông thả xuống.

Dương Lan

Sau này, người dân Trung Quốc cũng lưu truyền những tập tục mỗi khi đến ngày mùng 5.5 âm lịch.

Tuy nhiên với những lập luận được đưa ra, đa phần ý kiến cho rằng Tết Đoan Ngọ của Việt Nam xuất phát từ đời sống gắn với cây lúa nước, vụ mùa của người nông dân Việt.

Tập tục trong ngày Tết Đoan Ngọ

Theo TS Trần Long, không khí Tết Đoan Ngọ thể hiện ở mỗi vùng, miền khác nhau. Ở miền Nam, người dân thường mua bánh ú nước tro, kèm lá xông và trái cây về cúng. Người miền Bắc thì mua cơm rượu, quả vải, quả mận về cho trẻ con ăn ngay khi ngủ dậy. Người miền Trung thì mua vịt quay hoặc đi tắm biển buổi trưa hay múc nước giếng lên tắm vào đúng giờ Ngọ.

Vũ Phượng

Riêng tại TP.HCM, người dân thường đi mua bánh ú, cơm rượu, lá xông kèm trái cây cúng vào đêm mùng 4.5 âm lịch hoặc sáng sớm mùng 5 để chuẩn bị cúng vào buổi sáng trước khi đi làm. Nhà nào có điều kiện thì mới ở nhà cúng trong khung giờ 11 – 13 giờ.

Mâm cúng thường được các gia đình chuẩn bị gồm có: trái cây (trái mận, trái vải, chôm chôm, dưa hấu…), bánh ú tro, thịt vịt, cơm rượu, chè, hoa đồng tiền... Với lá xông, có người mua về nấu nước tắm, người mua về treo ở trước cửa hoặc một góc trong nhà.

Người Việt xưa tin rằng, vào ngày Tết Đoan Ngọ, dương khí mạnh nhất trong năm nên ở vùng quê, người ta thường rủ nhau đi hái lá thuốc về phơi khô để dùng trong năm.

Ngày nay, một số người xa quê vẫn mong được về nhà "ăn mùng 5.5" như một truyền thống trong gia đình. Trong khi đó với cuộc sống thành thị, nhiều bạn trẻ cũng dần không quá câu nệ chuyện tập tục, cách bài trí cúng kiếng.