Điệp viên hai mang huyền thoại thời Chiến tranh lạnh

Hồi giữa tuần, chính quyền thủ đô Moscow của Nga thông báo lấy tên điệp viên người Anh Kim Philby đặt cho một quảng trường lớn ở quận Yasenevo, theo hãng thông tấn Sputnik.

Trước đó, vào cuối năm 2017, Nga cũng lần đầu công bố nhiều hồ sơ chưa từng được biết đến về hoạt động của Philby trong cuộc triển lãm tại Moscow. Tại đây, người tham quan được chiêm ngưỡng đồ dùng cá nhân và hàng trăm trang tài liệu được đóng dấu tuyệt mật.

Philby được xem là một trong những gián điệp hoạt động hiệu quả nhất của Liên Xô từ thập niên 1930 cho đến trước khi bị lộ vào năm 1963. Trong khoảng 30 năm làm điệp viên hai mang, ông đã chuyển hàng trăm tài liệu nhạy cảm cho Liên Xô. Năm 1965, ông được trao huân chương Lenin nhưng bị hoàng gia Anh tước danh hiệu hiệp sĩ trong cùng năm, theo tờ The New York Times.

là con của một quan chức Anh đóng tại Ấn Độ, Philby chào đời tại thành phố Ambala của nước này vào năm 1912. Ông được đưa về nước để học tập và theo học song song kinh tế lẫn lịch sử tại Đại học Cambridge danh giá. Tuy nhiên, cũng trong thời gian này, ông bắt đầu có cảm tình với Chủ nghĩa Cộng sản và được chiêu mộ làm gián điệp cho Liên Xô. Ra trường vào năm 1933, Philby đến thủ đô Vienna của Áo làm việc và đây được cho là thời điểm ông bắt đầu thực hiện các nhiệm vụ do KGB giao phó, theo The New York Times.

Đến năm 1937, ông làm phóng viên của tờ The Times of London và được cử đi tường thuật cuộc nội chiến tại Tây Ban Nha. Ông nhanh chóng ông thiết lập nhiều mối quan hệ quan trọng với giới chức quân sự lẫn dân sự Anh và bày tỏ nguyện vọng được làm việc cho chính phủ. Cuối cùng, ông đã đạt mục tiêu được nhận vào làm việc cho Phòng V thuộc Cơ quan tình báo đối ngoại Anh (MI6), phụ trách các hoạt động phản gián tại Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha từ tháng 9.1941.

Nhóm Cambridge Five Nhóm Cambridge Five bao gồm Donald Maclean, Guy Burgess, Kim Philby, Anthony Blunt và John Cairncross, đều là thành viên người Anh trong mạng lưới gián điệp cho Liên Xô, theo BBC. Bộ ngũ có nhiệm vụ thâm nhập hệ thống tình báo Anh và chuyển mọi thông tin giá trị cho Liên Xô suốt Thế chiến 2 và giai đoạn đầu Chiến tranh lạnh. Trong thời gian giảng dạy tại Đại học Cambridge vào thập niên 1930, Blunt chịu trách nhiệm tuyển dụng các thành viên còn lại, vốn đều là sinh viên của trường. Burgess trở thành phóng viên sau khi tốt nghiệp nhưng đã gia nhập MI6 khi Thế chiến 2 nổ ra. Cũng thời gian này, Maclean vào làm việc tại Bộ Ngoại giao Anh. Vào năm 1951, sau khi Philby tiết lộ họ đang bị nhà chức trách nghi ngờ, Maclean và Burgess đã chạy sang Liên Xô và sống hết cuộc đời tại đây. Philby cũng rời Anh vào năm 1963, thời điểm Blunt bị cơ quan tình báo Anh phát hiện. Qua nhiều cuộc thương lượng, ông Blunt được miễn truy tố, đổi lại phải cung cấp mọi thông tin cho London. Trong khi đó, John Cairncross không ít lần thừa nhận mình là điệp viên 2 mang nhưng vì nhiều lý do, ông chưa bao giờ bị xét xử mà chỉ bị cấm làm việc cho các cơ quan công quyền ở Anh. Ông từng sống ở nhiều nước trước khi qua đời năm 1995 ở tuổi 82.

Đến những năm 1942-1943, Philby được thăng chức lên làm Phó phòng V, chịu trách nhiệm quản lý thêm hoạt động tình báo tại Bắc Phi và Ý. Ông quản lý nhiều điệp viên hai mang Anh, phụ trách “mớm” thông tin giả cho Liên Xô. Khi đó, dù London và Moscow là đồng minh trong mặt trận chống phe phát xít nhưng vẫn nghi kị lẫn nhau và thường xuyên đưa thông tin giả cho nhau, sao cho vừa không để lộ bí mật vừa không ảnh hưởng nỗ lực chống Đức. Trớ trêu thay, chính công việc này lại giúp Philby có thể thoải mái gặp gỡ các quan chức tình báo Liên Xô.

Trong đoạn video được BBC công bố lần đầu hồi năm 2016, cựu điệp viên từng tiết lộ cách ông đánh cắp thông tin mật từ MI6 dễ dàng như thế nào. Philby cho biết ông chỉ cần rủ các nhân viên lưu trữ, quản lý tài liệu đi uống vài ba lần mỗi tuần là chiếm được sự tin tưởng của họ. Cách tiếp cận này giúp ông lấy được nhiều bộ tài liệu quan trọng, đem sao chép và giao cho Liên Xô vào buổi tối rồi trả chúng về lại chỗ cũ vào sáng hôm sau. Ngược lại, phía Liên Xô cũng cung cấp những thông tin tưởng chừng như quan trọng nhưng thực chất là vô thưởng vô phạt để Philby trình cấp trên.

Nhờ đó, ông thăng tiến rất nhanh trong MI6. Năm 1947, ông được điều tới thành phố Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ) dưới vỏ bọc là Bí thư thứ nhất của Đại sứ quán Anh để giúp hỗ trợ Cơ quan Tình báo Thổ Nhĩ Kỳ. Hai năm sau, Philby được điều động đến thủ đô Washington D.C. làm trưởng đại diện tình báo Anh tại Mỹ. Văn phòng của ông giám sát số lượng lớn các cuộc tiếp xúc bí mật và khẩn cấp giữa Mỹ và Anh, đồng thời chịu trách nhiệm liên lạc với CIA và thúc đẩy hoạt động hợp tác tình báo song phương.

Giai đoạn này, Philby cũng hỗ trợ xây dựng mạng lưới điệp viên tại phương Tây cho Liên Xô. Đặc biệt, ông có vai trò lớn trong việc giúp ngăn chặn chiến dịch lật đổ chính quyền ở Albania của phương Tây.

Đến tháng 8.1950, một bạn học cũ ở Cambridge của Philby là Guy Burgess được điều sang Mỹ với vai trò là Bí thư thứ hai tại Đại sứ quán Anh trong khi Donald Maclean, cũng là một bạn học tại Cambridge, làm việc trong Bộ Ngoại giao Anh. Cả Burgess và Maclean đều làm gián điệp cho Liên Xô. Tuy nhiên, lối sống buông thả, các vụ tai tiếng về quan hệ đồng tính cùng thái độ chống Mỹ công khai của Burgess khiến ông này bị Cục Điều tra liên bang Mỹ (FBI) nghi ngờ. Sau khi phát hiện FBI theo dõi Maclean và Burgess, Philby đã cảnh báo 2 đồng nghiệp và cả hai nhanh chóng đào tẩu sang Moscow.

Sau khi Maclean và Burgess mất tích, mọi nghi ngờ đổ dồn về Philby, khiến ông bị thẩm vấn trong suốt thời gian dài. Tuy nhiên, cả CIA và MI6 vẫn không tìm được bằng chứng cụ thể để buộc tội Philby. Năm 1951, Philby rút khỏi MI6 cũng như công việc vỏ bọc tại Bộ Ngoại giao Anh, đồng thời cắt đứt liên lạc với tình báo Liên Xô để tránh bị lộ. Bốn năm sau, do thiếu bằng chứng, chính phủ Anh không còn buộc tội gián điệp đối với Philby. Vào tháng 8.1956, ông đến thủ đô Beirut (Li Băng) làm phóng viên cho các tờ The Economist và The Observer. Điều bất ngờ là trong năm đó, ông được nhận lại vào làm cho MI6, theo tờ The Observer.

Trong thời gian sống tại Moscow, Philby hỗ trợ đào tạo điệp viên cho nhiều nước thuộc khối Xã hội chủ nghĩa. Theo tờ The Guardian, ông cũng giữ vai trò cố vấn cho KGB về các hoạt động tình báo của phương Tây. Năm 1965, Philby vinh dự được nhận Huân chương Lenin, phần thưởng cao quý cho những đóng góp của ông cho Liên Xô. Ông qua đời ở Moscow vào năm 1988 vì bệnh tim mạch và đám tang của Philby được tổ chức hết sức long trọng.

Ngăn chặn Thế chiến 3? Trong đoạn video được BBC công bố hồi năm 2016, Kim Philby tuyên bố ông đã "góp phần ngăn chặn Thế chiến 3". Đây là đoạn video ghi lại một buổi giảng bài của Philby dành cho các nhân viên tình báo Đông Đức năm 1981. Trong đó, ông kể lại trong thời gian hoạt động tại Washington D.C. với vai trò là đầu mối liên lạc giữa MI6 với CIA và FBI, ông đã tiết lộ cho Liên Xô kế hoạch của phương Tây là đưa hàng ngàn người Albania lưu vong về nước để họ lật đổ chính quyền vào năm 1950. Kế hoạch này cuối cùng đã thất bại. Theo Philby, hành động của ông đã giúp ngăn chặn một cuộc chiến tranh nổ ra. Ông lý giải rằng nếu kế hoạch thành công ở Albania, CIA và MI6 có thể tiếp tục ra tay ở Bulgaria và một số nước Xã hội chủ nghĩa khác. Lúc đó, Liên Xô chắc chắn sẽ không ngồi yên và một cuộc chiến tranh toàn diện nổ ra là điều không thể tránh khỏi.