Trừng phạt kinh tế sẽ đi đến đâu?

Những biện pháp trừng phạt kinh tế của Mỹ không thể làm lung lay chính quyền Cuba - Ảnh: Reuters

Giữa lúc những biện pháp trừng phạt kinh tế nhằm vào Nga, Iran và Cuba đang là vấn đề thời sự, đây là thời điểm thích hợp để suy nghĩ về cuộc tranh luận liên quan đến tác dụng của các biện pháp đó. Câu trả lời ngắn gọn là các biện pháp trừng phạt kinh tế luôn chỉ mang lại tác động khiêm tốn, cả khi chúng có thể là phương tiện thiết yếu để bày tỏ tinh thần quyết tâm. Nếu các biện pháp trừng phạt kinh tế đóng một vai trò ngày càng quan trọng trong vấn đề quản lý nhà nước và ngoại giao ở thế kỷ 21 thì việc chiêm nghiệm về hiệu quả của chúng trong quá khứ có thể là điều đáng làm.

Như các chuyên gia Gary Hufbauer và Jeffrey Schott ghi nhận trong cuốn sách kinh điển của họ về đề tài này, lịch sử những biện pháp trừng phạt kinh tế bắt đầu chí ít vào năm 432 trước Công nguyên, khi chính trị gia và tướng Hy Lạp cổ đại Pericles ban hành “sắc lệnh Megara” nhằm trả đũa vụ bắt cóc 3 phụ nữ của Aspasia (người tình nhiều ảnh hưởng của tướng Pericles - ND). Vào thời hiện đại, Mỹ đã vận dụng biện pháp trừng phạt kinh tế nhằm theo đuổi nhiều mục tiêu khác nhau, từ những nỗ lực của chính quyền Tổng thống Jimmy Carter vào thập niên 1970 để quảng bá nhân quyền, đến những cố gắng nhằm ngăn cản việc phổ biến vũ khí hạt nhân vào thập niên 1980.

Ông Kenneth Rogoff sinh năm 1953 tại thành phố Rochester, thuộc bang New York (Mỹ). Rogoff nhận bằng cử nhân và thạc sĩ loại xuất sắc của Đại học Yale năm 1975 và bằng tiến sĩ của Viện Công nghệ Massachusetts năm 1980. Ông giữ chức Kinh tế gia trưởng của Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF) từ năm 2001 - 2003 và đoạt Giải thưởng về kinh tế tài chính của Ngân hàng Deutsche Bank năm 2011. Tác phẩm gần đây nhất của ông, cùng chấp bút với tác giả Carmen M.Reinhart, có tựa đề This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly (tạm dịch: Lần này thì khác: Tám thế kỷ điên rồ tài chính).

Thời Chiến tranh lạnh, Mỹ cũng vận dụng các biện pháp trừng phạt kinh tế nhằm gây bất ổn các chính phủ không thân thiện, đặc biệt ở châu Mỹ La tinh, dù các biện pháp đó chỉ đóng vai trò thứ yếu, ngay cả ở nơi sau này xảy ra sự thay đổi chế độ. Những biện pháp trừng phạt kinh tế nhằm vào Serbia vào đầu thập niên 1990 đã không ngăn chặn được việc xâm lấn Bosnia. Chắc chắn đòn trừng phạt biểu tượng của Mỹ đối với huyền thoại cờ vua Bobby Fischer (vì đã đánh một ván cờ ở Belgrade, vi phạm lệnh trừng phạt) chẳng giải cứu được thành phố Sarajevo bị bao vây.

Liên Xô trước đây cũng dùng đòn trừng phạt kinh tế, chẳng hạn như những biện pháp nhằm vào Trung Quốc, Albania và Nam Tư. Liên Xô cũng không thu được nhiều thành công, trừ trường hợp Phần Lan, nước cuối cùng phải uốn nắn các chính sách để được giảm nhẹ những biện pháp trừng phạt bị áp đặt vào năm 1958. Đa phần các trường hợp trừng phạt của thời hiện đại đã đặt một nước lớn vào thế đối đầu một nước nhỏ, dù có một vài trường hợp bao gồm những nước “ngang cơ”, như cuộc tranh cãi kéo dài, từ thập niên 1950 đến thập niên 1980, giữa vương quốc Anh và Tây Ban Nha liên quan đến Gibraltar.

Như hai ông Hufbauer và Schott cùng các chuyên gia khác đã chứng minh, tác động của những biện pháp trừng phạt thường gây thất vọng, tới mức nhiều học giả đã kết luận rằng những biện pháp như thế thường được áp dụng để các chính phủ có thể tỏ vẻ với người dân trong nước rằng họ “đang làm điều gì đó”. Chắc chắn những biện pháp trừng phạt kinh tế khắc nghiệt của Mỹ đối với Cuba đã không buộc được chính quyền Castro phải quỳ gối, mà thực ra hành động của Tổng thống Barack Obama khôi phục quan hệ ngoại giao đầy đủ với Cuba có thể mang lại nhiều hiệu quả hơn.

Nhưng đôi khi các biện pháp trừng phạt phát huy tác dụng. Sự đồng thuận mạnh mẽ của quốc tế nhằm áp đặt các biện pháp trừng phạt lên Nam Phi vào thập niên 1980 đã giúp chấm dứt chế độ phân biệt chủng tộc apartheid. Cũng vậy, những biện pháp trừng phạt đã giúp đưa Iran đến bàn mặc cả, dù hiện chưa rõ chính phủ nước này sẽ trì hoãn tham vọng hạt nhân của họ trong bao lâu. Và nền kinh tế Nga hiện gặp nhiều khó khăn, dù đây có thể được mô tả là một “cú ăn may”, bởi thiệt hại thực sự đang đến từ sự tụt giảm bất thường của giá dầu thế giới.

Một số người ở Nga, nơi sự sụp đổ giá dầu tác động mạnh đến các khoản thu ngân sách chính phủ, cáo buộc Mỹ và Ả Rập Xê Út đang âm mưu buộc Nga phải quỳ gối. Nhưng như vậy là đánh giá quá cao các nhà chiến lược Mỹ. Một thủ phạm khả dĩ hơn của việc giá dầu giảm sâu là sự kết hợp của cuộc cách mạng năng lượng đá phiến ở Mỹ và sự trì trệ đáng kể của kinh tế Trung Quốc.

Một trong những lý do chính khiến các biện pháp trừng phạt kinh tế không đem lại hiệu quả như mong muốn trong quá khứ là không phải mọi quốc gia đều tuân thủ. Thực tế, những khác biệt đáng kể của dư luận trong nước ở quốc gia áp đặt biện pháp trừng phạt cũng thường làm xói mòn những biện pháp trừng phạt. Chính quyền Bình Nhưỡng đã duy trì quyền lực bất chấp những biện pháp trừng phạt kinh tế khắc nghiệt, có lẽ vì Trung Quốc chưa sẵn sàng rút lại sự ủng hộ của họ do lo ngại một đất nước Triều Tiên thống nhất ngay tại biên giới.

Vả lại, người ta dễ dàng quên đi rằng có những quan điểm khác nhau trong quan hệ quốc tế, ngay cả trong những tình huống ngặt nghèo nhất. Dù vụ tấn công mà Triều Tiên bị cáo buộc thực hiện nhằm vào Hãng Sony Pictures bị lên án ngay lập tức, phải thừa nhận rằng từ góc nhìn của giới chức cao cấp Triều Tiên, nước này chỉ thực hiện đòn trả đũa kinh tế giống như bất kỳ ai khác. Sony Pictures đã sản xuất một bộ phim châm biếm nhà lãnh đạo Triều Tiên Kim Jong-un. Theo giới chức cao cấp Triều Tiên, đây là một sự lăng nhục quá quắt và họ đã đối phó bằng cách phá hoại kinh tế thay vì hành động quân sự.

Chúng ta không quên rằng Nga cũng đã triển khai các vụ tấn công mạng nhằm phục vụ cho các mục tiêu chính sách đối ngoại. Thực tế Nga có nhiều tin tặc ghê gớm hơn nhiều so với Triều Tiên (dù phần lớn tài năng hàng đầu hiện được các băng mafia tuyển mộ thay vì tham gia các hoạt động chiến lược).

Trong một thế giới mà ở đó sự phổ biến vũ khí hạt nhân khiến chiến tranh thông thường toàn cầu trở nên khó hình dung, các biện pháp trừng phạt và phá hoại kinh tế có thể đóng một vai trò lớn trong địa - chính trị thế giới ở thế kỷ 21. Thay vì ngăn ngừa xung đột, các biện pháp trừng phạt của tướng Pericles tại đất nước Hy Lạp cổ cuối cùng đã châm ngòi cuộc Chiến tranh Peloponnesus. Người ta chỉ có thể hy vọng rằng trong thế kỷ này, những cái đầu thông minh hơn sẽ chiếm ưu thế, và rằng những biện pháp trừng phạt kinh tế sẽ dẫn đến sự mặc cả chứ không phải bạo lực.

Trừng phạt thêm Iran có thể dẫn tới chiến tranh Đó là cảnh báo của Tổng thống Mỹ Barack Obama trong cuộc họp báo chung với Thủ tướng Anh David Cameron tại Nhà Trắng ngày 16.1 (giờ địa phương), theo tờ The Washington Post. Cụ thể, ông Obama cảnh báo với công dân Mỹ rằng các nghị sĩ của họ có thể đẩy quốc gia vào một cuộc chiến tranh khác ở Trung Đông bằng cách đưa ra lệnh trừng phạt mới đối với Iran về chương trình hạt nhân gây tranh cãi của Tehran. Ông Obama khẳng định Iran đang bị “bào mòn” do những biện pháp trừng phạt hiện nay và chưa đẩy mạnh chương trình hạt nhân của họ. Do đó, Tổng thống Mỹ kêu gọi quốc hội tạm không đưa ra biện pháp trừng phạt mới đối với Iran và tuyên bố ông sẽ phủ quyết dự luật về vấn đề này. Tương tự, Thủ tướng Anh Cameron cũng cảnh báo tăng cường trừng phạt Iran “sẽ chia rẽ” cộng đồng quốc tế về vấn đề hạt nhân của Tehran, đồng thời nhấn mạnh cách tốt nhất là tạo điều kiện để các cuộc đàm phán thành công. Hai nhà lãnh đạo Mỹ và Anh đưa ra tuyên bố trên trong bối cảnh nhiều nghị sĩ Mỹ yêu cầu áp đặt thêm lệnh trừng phạt đối với Iran, dù các cuộc đàm phán ngoại giao vẫn đang diễn ra. Văn Khoa

K.R - Trùng Quang
(chuyển ngữ)
© Project Syndicate