Trong đầm lầy ký ức

Cảm hứng từ Anne Frank

Tuy có khoảng cách 1/4 thế kỷ nhưng khi nhìn lại, giá trị của tác phẩm vẫn vẹn nguyên, có tính tiên đoán đặc biệt. Mang màu sắc viễn tưởng - phản địa đàng, cuốn sách của Ogawa Yoko xoay quanh câu chuyện nữ nhà văn sinh sống trên hòn đảo nọ, cứ vài ngày cư dân lại thấy mất đi một thứ gì đó trong ký ức, từ hoa hồng, chim chóc, tàu thuyền, sách vở… cho đến các bộ phận, cơ quan, chức năng cơ thể người. Tuy vậy, vẫn có những người "kháng" được điều này, từ đó dẫn tới sự ra đời của lực lượng "cảnh sát ký ức" - tổ chức có nhiệm vụ giam giữ những người đặc biệt.

Ngay từ nhỏ, nhân vật chính đã chứng kiến cảnh mẹ mình bị đưa đi vì là một người đặc biệt. Đến sau này, cô chứa chấp biên tập viên R. của nhà xuất bản mà cô cộng tác, trước sự kiểm soát ngày càng gia tăng. Liệu R. có an toàn và sự quên lãng rồi có dừng lại? Qua Kết tinh thầm lặng, những gì tiêu biểu và đặc sắc nhất trong văn nghiệp Ogawa Yoko đã hiện lên, qua đó cho thấy vai trò đặc biệt của ký ức và sự nhỏ bé, mong manh của con người trước các biến động thời thế.

ẢNH: NXB cung cấp

Ogawa cho biết cốt truyện của tác phẩm chịu nhiều ảnh hưởng từ cuốn sách nổi tiếng Nhật ký của Anne Frank mà bà đã đọc từ thời thiếu nữ. Sự quyến dụ này lớn đến nỗi bà từng tập viết nhật ký, coi Anne Frank là "người bạn thân" và cũng có khi chui vào gầm giường, tủ đồ… để có trải nghiệm tương tự. Trong nhà mình, Ogawa cũng có một ngăn sách về Holocaust (tên gọi của cuộc tàn sát chủng tộc do phát xít Đức và các nước cùng phe gây ra nhằm vào 6 triệu người Do Thái ở châu Âu trong Thế chiến 2). Do đó, không quá bất ngờ khi Kết tinh thầm lặng rất thành công trong việc tái hiện bầu không khí ngột ngạt với những bắt bớ, chuyên quyền và các tình tiết kịch tính khi nhân vật đấu tranh trước bàn tay quyền lực. Chính những điều này tạo ra sức hấp dẫn cho một tiểu thuyết phản địa đàng, khiến độc giả không ngừng lật trang.

Trên nền móng này, Ogawa đã thành công trong việc đánh bóng vai trò của ký ức qua những miêu tả đặc biệt. Tuy viết nhiều sách, nhưng có thể nói Kết tinh thầm lặng là cuốn đẹp nhất và thơ mộng nhất của bà. Ta thấy điều đó trong những chi tiết điểm xuyết có phần hoài nhớ, khi các nhân vật biết rằng điều mình đang có sẽ rất nhanh chóng không tồn tại nữa. Đó là đôi găng tay màu xanh da trời được "nối với nhau bằng một sợi len để không rơi mất một bên", là "móng tay trong suốt, mềm mại, cứ đưa lưỡi bấm vào là chúng lập tức rời khỏi đầu ngón, rơi xuống như cánh hoa", cũng như "năm nào mà vỏ củ hành tây thu hoạch vào mùa hè có màu vàng óng đẹp như mạch nha, mỏng và khô như cánh bướm thế này thì thể nào cũng có tuyết rơi"…

Nghệ thuật viết đặc biệt

Con người trong tình cảnh ấy cũng được Ogawa khắc họa đặc biệt. Bằng khả năng tưởng tượng phong phú, bà cho thấy sự mong manh của phận người trong những miêu tả về anh biên tập viên R. được giấu kín ở tầng tum trong nhà của nhân vật chính, người mà "cảm giác như chỉ cần dùng đầu ngón trỏ chọc khẽ vào xương đòn là anh sẽ đổ oặt xuống giống như một con rối bị đứt dây điều khiển". Con người khi ấy cũng có những phản ứng khác nhau, họ có thể giúp đỡ, ở cạnh nhau nhưng cũng có thể lạnh lùng quay đi vì ra tay cứu vớt cũng đồng nghĩa đưa bản thân vào chỗ nguy hiểm...

ẢNH: NIPPON

Tuy không cố ý nhưng ngay ở đó cái ác hiện lên, và đây chính là một trong những chủ điểm quan trọng trong văn nghiệp của Ogawa Yoko. Ở những tác phẩm đã ra mắt trước như Quán trọ hoa diên vĩ, Nhật ký mang thai…, bà đã khai thác đến tận cùng bản chất này, và nó một lần nữa lặp lại ở Kết tinh thầm lặng. Một điểm khác cũng trở lại là bà có 2 phong cách sáng tác song song: một đơn giản, dễ tiếp cận như Giáo sư và công thức toán, còn lại là các tác phẩm thách thức, lạnh tanh, đầy thể nghiệm như hai cuốn trên. Ở Kết tinh thầm lặng, cả hai điều đó cùng hiện diện, đem đến giọng văn đa sắc, quyện hòa. Nếu mạch truyện của nhân vật chính tương đối giản dị, tuyến tính, thì với nghệ thuật truyện lồng trong truyện, tác giả đã thể hiện một mạch truyện khác nặng tính hình tượng, trong việc trình hiện tác phẩm mà nhân vật chính đang viết.

Đó là câu chuyện gần như tương tự, nhưng thay vì mất đi ký ức, đây là những thiếu nữ bị mất giọng nói, thay vì cảnh sát ký ức thì đây là người thầy dạy đánh máy mà cô từng yêu, thay vì hiện thực là chất huyền ảo đi kèm siêu thực... Nhưng điểm chung của cả hai lực lượng thống trị là tham vọng quyền lực, muốn điều khiển người khác theo ý mình. Mạch truyện này không chỉ gây được ấn tượng, tạo ra lớp lang mà đâu đó còn cho thấy sức mạnh của văn chương, khi dẫu trong hoàn cảnh ngặt nghèo, các nhà văn vẫn luôn phản ánh hiện thực cuộc sống theo những cách khác nhau.

Áp vào những gì đã qua, Kết tinh thầm lặng không chỉ là một tiểu thuyết viễn tưởng - phản địa đàng mà còn thực tế hơn bao giờ hết. Gây sốt trên toàn thế giới vào năm 2020 đúng lúc đại dịch Covid-19 hoành hành, Ogawa Yoko mở ra một cách nhìn khác về những người vừa mới thấy đó rồi lại mất đó. Những vật chất biến mất trong sách, từ ảnh chụp, bản đồ cho đến hộp nhạc... ngày nay cũng đang tiêu biến trong ký ức cộng đồng khi thế giới bước sang một thời đại mới. Và với làn sóng AI đang phát triển mạnh mẽ, biết bao nhiêu điều sẽ biến mất nữa?

Qua đó ta thấy con người quá đỗi mong manh, nhưng cũng hiểu rằng kết tinh, lắng cạn trong đầm lầy ký ức là những kỷ niệm, tình người không thể nào quên.