Trung Quốc tìm cách hạn chế vai trò trung tâm của ASEAN

Đây là nhận định được các nhà nghiên cứu quốc tế đưa ra tại Hội thảo “Xây dựng lòng tin châu Á” tổ chức hôm nay (4.12) tại Hà Nội.

Toàn cảnh hội thảo "Xây dựng lòng tin châu Á" - Ảnh: T.Sơn

Hội thảo do Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) và Đại sứ quán Nhật Bản tổ chức.

Loại bỏ Mỹ, chia rẽ ASEAN

Theo tiến sĩ William Choong (Viện nghiên cứu Chiến lược quốc tế Singapore), do tiềm năng kinh tế đang phát triển và đóng vai trò quan trọng ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương, ASEAN đã được nhiều nước lớn như Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Úc, Ấn Độ, Trung Quốc tìm cách tranh thủ.

Song song với việc tăng cường thắt chặt quan hệ kinh tế với ASEAN, trong những gần đây Trung Quốc đã cố gắng tăng cường sự tương tác với ASEAN trong lĩnh vực an ninh. Cụ thể, bằng việc đưa ra khái niệm “châu Á của người châu Á” để các nước châu Á quyết định tương lai an ninh khu vực cho mình. Phát biểu tại hội nghị về các biện pháp tương tác và xây dựng lòng tin ở châu Á (CICA) hồi 5.2014, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã cho rằng chỉ có một trật tự an ninh “châu Á của người châu Á” như vậy mới mang lại “an ninh chung, toàn diện, hợp tác và bền vững” cho khu vực.

Theo tiến sĩ Choong, điều này được giới nghiên cứu coi là một cách Trung Quốc gián tiếp nhằm giữ Mỹ, cường quốc đảm bảo an ninh khu vực trong suốt 7 thập kỷ qua ở bên ngoài khu vực châu Á. Chiến lược của Trung Quốc là làm suy yếu các liên minh của Mỹ, làm giảm vai trò chủ chốt của Mỹ trong các nước láng giềng của Trung Quốc và cuối cùng tạo ra một trật tự an ninh mới với châu Á là hạt nhân.

Theo tiến sĩ Choong, việc Trung Quốc xây dựng Ngân hàng đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB) là để đối trọng với Ngân hàng phát triển châu Á (ADB) do Nhật Bản lãnh đạo và Ngân hàng thế giới (WB) do Mỹ đứng đầu. Bên cạnh đó, Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực mà Trung Quốc xúc tiến cũng được coi như bàn đạp để tiến tới một Khu vực mậu dịch tự do của châu Á - Thái Bình Dương, được xem là đối thủ của Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) do Mỹ lãnh đạo.

“Việc Trung Quốc cố gắng phát triển quan hệ với các nước láng giềng cũng có một mục tiêu sâu xa hơn đó là không để một nước láng giềng nào có thể thách thức một Trung Quốc mạnh mẽ cả về kinh tế và quân sự”, tiến sĩ Choong nói.

Theo tiến sĩ De Castro (ĐH De La Salle, Philippines), Trung Quốc đang thực hiện việc hạn chế vai trò trung tâm của ASEAN theo nhiều hướng.

Một mặt Trung Quốc ngăn cản ASEAN trong việc khiến ASEAN phải tuân theo cách thức giải quyết các vấn đề an ninh của ASEAN bằng cách cản trở đàm phán Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC). Mặt khác Trung Quốc còn vô hiệu hoá một cách hiệu quả ASEAN bằng cách tạo ra sự chia rẽ trong ASEAN qua việc chia nhỏ các nước thành viên để đối phó. Chiến lược này có tên gọi là cắt lát salami là một lý thuyết nổi tiếng của Mỹ.

“Chiến thuật này bao gồm việc mang lại cho mỗi nước có cùng tuyên bố chủ quyền một dự án phát triển chung như là một phương tiện giải quyết các tranh chấp Biển Đông”, tiến sĩ De Castro nói.

Theo tiến sĩ De Castro, đây là một thành tố quan trọng của sáng kiến ngoại giao “gác tranh chấp, cùng tranh chấp” của Trung Quốc với các nước có cùng tuyên bố chủ quyền về các vùng lãnh thổ đang tranh chấp trên biển, mà theo Trung Quốc lãnh thổ này thực sự thuộc về họ. Trung Quốc có khả năng áp dụng chiến thuật này khi thuyết phục Việt Nam và Philippines tham gia vào chương Chương trình thăm dò Hải dương chung (JMSU) ở Biển Đông.

Một dẫn chứng khác cho chiến thuật “chia để trị” của Trung Quốc đối với ASEAN là sự kiện diễn ra năm 2012, ở cuộc họp thường niên lần thứ 45 của ASEAN tại Phnom Penh (Campuchia). Đóng vai trò chủ tọa ASEAN, Campuchia đã tìm cách xoa dịu Bắc Kinh bằng cách cân nhắc lợi ích của mình và giảm thiểu việc quốc tế hoá tranh chấp Biển Đông. Do đó, lần đầu tiên trong lịch sử ASEAN, hội nghị bộ trưởng đã không thể đưa ra thông cáo chính thức.

Trung - Mỹ sẽ bắt tay hay đối đầu?

Theo giáo sư Oba Mie (ĐH Khoa học Tokyo), không thể phủ nhận vai trò và ảnh hưởng của Mỹ và Trung Quốc đến vấn đề Biển Đông và hoạt động bảo đảm an ninh hàng hải ở khu vực này.

Tuy nhiên, theo giáo sư Oba, sức mạnh của hai nước này trong việc độc đoán xây dựng bá quyền ở Đông Nam Á hay lái môi trường an ninh theo hướng có lợi cho mình có những hạn chế nhất định, chứ không phải có thể làm bất cứ điều gì theo ý mình như nhận định của nhiều người.

“Trước hết Mỹ - Trung phải chế ngự nhau, nên thực tế khó có thể thể hiện hết chủ trương của mình. Hơn nữa, Trung Quốc cũng gia tăng sức mạnh kinh tế nên quốc phòng lớn mạnh nhưng lại thiếu quyền lực mềm và sự phản kháng đối với việc tăng cường ảnh hưởng của Trung Quốc ở các nước láng giềng cũng trở nên nóng bỏng. Quan hệ giữa Trung Quốc và các nước láng giềng vì vậy cũng trở nên bất ổn định. Còn cam kết của Mỹ với châu Á bị chế ước bởi vấn đề tài chính”, giáo sư Oba phân tích.

Trong trường hợp Trung - Mỹ đối đầu trực tiếp và xảy ra xung đột vũ trang ở Biển Đông thì các nước ASEAN cũng không thể làm gì. Tuy nhiên, theo giáo sư Oba, khả năng này rất khó xảy ra. Dẫn chứng việc Mỹ một mặt đưa tàu Lassen đi trong khu vực 12 hải lý đảo đá ngầm mà Trung Quốc đang chiếm đóng, đồng thời cũng đưa tàu tới Thượng Hải để tập trận chung với hải quân Trung Quốc cho thấy Trung - Mỹ đều hết sức thận trọng, nhằm tránh gia tăng căng thẳng trong quan hệ hai bên.

Ngược lại, nếu sự hòa giải quan hệ Mỹ - Trung được thực hiện, dẫn đến việc Mỹ công nhận chủ quyền của Trung Quốc trên thực tế, thì sức ảnh hưởng trong các vấn đề trên của ASEAN sẽ bị giảm sút. Tuy nhiên, theo giáo sư Oba, điều này sẽ vấp phải sự phản đối của một số nước ASEAN mà chủ yếu là các nước trực tiếp liên quan và Nhật Bản nước có chủ trương đối lập về vấn đề chủ quyền lãnh thổ ở biển Hoa Đông. Hơn nữa, sự cho phép những hành động vi phạm luật biển quốc tế chắc chắn sẽ tổn hại đến quyền lực mềm của Mỹ.

Theo giáo sư Oba, như vậy cả sự đối đầu trực tiếp hay sự hòa hợp Mỹ - Trung trên cơ sở coi thường chủ trương của các nước khác đều không thể thực hiện được. Trong bối cảnh đó, chìa khoá giải quyết chính là động thái của các nước ở ASEAN.

“Nếu chú ý theo dõi sẽ thấy trong khi quan hệ đối kháng xung quanh vấn đề Biển Đông trở nên căng thẳng thì về cơ bản các nước ASEAN đều duy trì chiến lược kìm giữ sức ảnh hưởng của mình bằng việc tăng cường quan hệ với Mỹ Trung và giữ thế cân bằng trong quan hệ với cả hai nước”, giáo sư Oba phân tích.