ĐBSCL đối diện nguy cơ hạn mặn

El Nino đang đến gần

Chắc hẳn chúng ta còn nhớ hai sự kiện El Nino cực đoan đã xảy ra hồi mùa mưa 2015 và mùa mưa 2019 kéo theo sự kiện hạn mặn cực đoan mùa khô 2016 và 2020 làm mặn xâm nhập sâu vào đất liền, gây thiệt hại cho vụ lúa mùa khô ven biển và gây thiếu nước ngọt cho hàng trăm ngàn người ở 8 tỉnh ven biển ĐBSCL.

Chúng ta đã trải qua 3 năm liền với tình trạng La Nina mưa nhiều nên không có hạn mặn. Việc có 3 năm La Nina liên tiếp như vậy cũng là sự kiện hiếm. Như là quy luật cân bằng, sau nhiều năm La Nina thì sẽ xuất hiện điều kiện El Nino.

NGỌC DƯƠNG

El Nino và La Nina là giai đoạn ấm và lạnh của khí hậu. Hai hiện tượng này thường thay phiên nhau lặp lại theo chu kỳ khoảng 2 đến 7 năm. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày nay, các hiện tượng El Nino và La Nina có thể trở nên cực đoan và xuất hiện thường xuyên hơn. Đối với ĐBSCL và các quốc gia trong vùng Mê Kông, khi có El Nino thì lượng mưa giảm và ngược lại khi có La Nina thì lượng mưa nhiều.

Theo bản tin cập nhật của Cơ quan Dự báo thời tiết khí hậu Mỹ công bố ngày 13.4.2023, tình trạng La Nina đã chấm dứt vào tháng 3.2023. Hiện nay chúng ta đang trong tình trạng ENSO trung tính. Tình trạng này được kỳ vọng sẽ tiếp tục ở Bắc bán cầu đến tháng 5, tiếp theo đó có thể xuất hiện El Nino với xác suất 62% khoảng tháng 5 - 6.2023. Các mô hình dự báo đều có sự đồng thuận khá cao về kết quả dự báo này.

ĐBSCL bị ảnh hưởng

El Nino thì gần như chắc chắn đang đến nhưng chưa biết mạnh hay yếu. Trong tình huống một El Nino mạnh diễn ra thì kịch bản cho ĐBSCL sẽ là mùa mưa sắp tới từ tháng 5 - 11.2023 ở các quốc gia lưu vực sông Mê Kông và ở ĐBSCL sẽ ít. Nếu El Nino năm nay cực đoan như hồi 2015 thì lượng mưa trong mùa mưa 2023 sắp tới sẽ thấp như lượng mưa 2015.

Lượng mưa ít trên lưu vực sông Mê Kông dẫn đến mùa lũ năm nay sẽ thấp. Lượng thủy sản tự nhiên của sông Mê Kông trôi về ĐBSCL sẽ ít đi vì cá không có nhiều môi trường để sinh sản. Ngoài ra, lượng phù sa bùn cát trôi về ĐBSCL theo mùa lũ cũng sẽ thấp.

Mùa lũ thấp sẽ ảnh hưởng đến vùng Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên, nhất là các mô hình canh tác và sinh kế dựa vào mùa lũ như nuôi cá trên đồng, nuôi tôm càng xanh trên đồng và các loại hình du lịch dựa vào mùa lũ. Tiếp theo đó, mùa khô sau tết 2024, hạn mặn có thể gay gắt ở vùng ven biển ĐBSCL, mặn có thể sẽ lấn sâu vào đất liền.

Khi nói về rủi ro hạn mặn ĐBSCL cần phải xét hai vùng riêng biệt là vùng cửa sông Cửu Long và vùng bán đảo Cà Mau vì hai vùng này rất khác nhau.

Vùng cửa sông Cửu Long do vị trí nằm ở phía cuối của lưu vực Mê Kông cho nên vùng này chịu ảnh hưởng của biến động lượng nước ở phía thượng nguồn Mê Kông, trong đó gồm biến đổi khí hậu ở thượng nguồn và sự vận hành của các hồ thủy điện.

Năm nào có El Nino mưa ít thì mùa lũ sông Mê Kông thấp và sang đến mùa khô dòng sông Mê Kông yếu. Khi mực nước sông Mê Kông thấp, các đập thủy điện không đủ độ sâu để chạy turbine phát điện thì phải đóng đập để tích nước cho đủ độ sâu. Đập trên đóng thì đập dưới và đập kế tiếp phải chờ. Nước đi qua một chuỗi đập sẽ rất lâu, khi đó tình hình hạn mặn ĐBSCL sẽ rất gay gắt. Tức là khi xảy ra tình trạng khô hạn thì thủy điện Me Kông làm cho tình hình hạn mặn tồi tệ thêm.

Gặp những năm El Nino cực đoan và thủy điện làm cho tồi tệ thêm như thế thì ở ĐBSCL các công trình ngăn mặn ven biển chỉ phát huy tác dụng vào đầu mùa khô. Đến giữa mùa khô thì dù có ngăn mặn từ biển vào, bên trong vẫn không có nước.

Ngược lại, những năm nào có lượng mưa bình thường hay có hiện tượng La Nina gây mưa nhiều, nước sông Mê Kông dồi dào, mùa lũ cao thì thủy điện sẽ lấy bớt nước lũ trữ vào hồ và đợi đến mùa khô xả ra phát điện làm gia tăng dòng chảy mùa khô, làm giảm hạn mặn ở ĐBSCL.

Trong khi đó, vùng bán đảo Cà Mau ít chịu ảnh hưởng của sông Cửu Long. Lượng nước ở đây chủ yếu là do mưa tại chỗ. Ở vùng này, đất bên dưới là đất mặn, hằng năm có lớp nước mưa phủ lên bề mặt nên được 6 tháng ngọt nhưng khi sang mùa khô thì mặn vì hết nước ngọt.

Đối với vùng bán đảo Cà Mau, gặp những năm khô hạn cực đoan, công trình ngăn mặn chỉ phát huy tác dụng vào đầu mùa khô. Đến giữa mùa khô thì dù có ngăn được mặn từ biển vào thì bên trong cũng không có nước và mặn từ dưới đất được mao dẫn đưa lên vì đất bên dưới vùng này là mặn.

Chủ động thích ứng

Hiện nay vẫn còn quá sớm để có thể dự báo chắc chắn, nhưng ngành nông nghiệp và bà con nông dân nên bắt đầu quan sát chặt chẽ tình hình để có thể ứng phó kịp thời.

Trước mắt, đối với vùng lũ đầu nguồn như Tứ giác Long Xuyên và Đồng Tháp Mười, việc đầu tư cho mùa vụ canh tác và sinh kế dựa vào mùa lũ sắp tới nên dè dặt. Bà con sống bằng nghề đánh bắt cá tự nhiên năm nay khi đầu tư mua lưới và ngư cụ cũng nên thận trọng.

Đối với vùng ven biển, mùa khô năm nay sắp kết thúc nên rủi ro hạn - mặn là khá thấp. Nhưng mùa khô năm sau 2024, vùng này có thể có rủi ro hạn - mặn gay gắt nếu El Nino cực đoan diễn ra.

Còn nhớ El Nino xảy ra vào mùa mưa 2015 khiến lượng mưa trong lưu vực Mê Kông rất ít và mùa lũ 2015 rất thấp. Khi sang đến mùa khô 2016 thì sông Mê Kông rất yếu, khi đó thủy điện đã tích nước để phát điện gián đoạn, làm cho tình hình hạn - mặn ở ĐBSCL rất gay gắt và đã gây thiệt hại 160.000 ha lúa mùa khô ven biển. Điều đó chứng tỏ công trình ngăn mặn không có tác dụng nhiều trong những năm hạn mặn cực đoan như thế. Đến mùa mưa 2019, hiện tượng El Nino cực đoan lặp lại một lần nữa, sang mùa khô 2020 hạn mặn lại gay gắt. Nhưng nhờ có kinh nghiệm lần trước, nên năm 2020 các tỉnh ven biển chủ động né vụ nên thiệt hại vào năm đó rất thấp so với năm 2016.

Như vậy, cách thích ứng tốt nhất trước mắt là chủ động né hạn mặn bằng cách điều chỉnh lịch thời vụ theo kinh nghiệm của các tỉnh ven biển hồi mùa khô 2016. Các cộng đồng ven biển cần chủ động tích trữ nước ngọt cho sinh hoạt trong mùa khô 2024.