Độc đáo mộ cổ Sài Gòn: Tượng đá đứng hầu bên mộ Bá hộ Xường

Hai tượng người đứng hầu trước mộ ông Lý Tường Quan

Khu mộ cụ Lý Tường Quan nằm trong hẻm 79/30 Phú Thọ Hòa (Q.Tân Phú, TP.HCM), trên khu đất khá rộng. Khi chúng tôi đến, khu mộ đã khóa cổng. Chị Bảy, chủ nhà phía đối diện, bảo rằng lâu nay hậu duệ của cụ Lý vẫn gửi chìa khóa nhờ chị giữ, nhưng lần quét dọn cúng kiếng vừa rồi, họ giữ chìa khóa lại… Chúng tôi nhìn ngắm khu mộ qua những song sắt của chiếc cổng, thấy một chiếc bình hoa trên bệ thờ bị đổ nhưng không cách nào để sửa lại được, đành lòn máy ảnh vào trong những song sắt.

Mộ cụ Lý Tường Quan mang nhiều nét độc đáo của kiến trúc cổ Trung Hoa: có nhà mồ (nhà mái che), mặt tiền nhà mồ có cửa vòm chính giữa, trên vòm cửa có chữ Lý (Hán tự, chỉ họ Lý) hai bên trang trí dây leo hoa lá, trái quả... Hai bên cửa vào có cặp liễn khắc chữ Hán: Lục thủy nhiểu bình dương, thanh long uy chánh huyệt/Hòa phong thông bá đạo, bạch hổ hộ minh đường (tạm dịch: “Nước biếc uốn quanh đất phẳng, uy lực rồng xanh ứng vào chánh huyệt. Gió lành thông trăm nẻo, khí thiêng cọp trắng hộ trì minh đường”). Điểm độc đáo là trước mộ có 2 tượng người bằng đá đứng hầu. Bên phải là tượng người đàn ông có vóc dáng khá lực lưỡng, mặc áo dài, đầu đội nón, chân đi giày, hai tay nâng một chiếc hộp. Đối diện là tượng người đàn bà có nét mặt nhu mì, đầu trần tóc búi, mặc áo dài, chân đi hài, hai tay nâng tách nước... Nhìn chung, 2 pho tượng được thể hiện rất sống động, nét khắc chạm các hoa văn ở viền áo, gấu áo và mũi giày công phu...

Nhờ chồng chị Bảy cho số điện thoại của anh Lý Thanh Liêm (hậu duệ đời thứ 5 của cụ Lý), chúng tôi đã liên lạc với anh. Anh cho biết ngay cả những người trong dòng họ hiện nay cũng không xác định được thân thế của 2 nhân vật được tạc tượng hầu hai bên mộ cụ Lý, chỉ đoán họ là những gia nhân có thật của cụ thuở sinh thời. Theo tư liệu anh Liêm cung cấp và theo chúng tôi quan sát thì giữa 2 tượng có bệ đá đặt lư hương rồi đến bia đá hình chữ nhật đặt trước mộ. Mặt bia có 3 hàng chữ Hán (dịch nghĩa: “Phần mộ của ông hiển khảo Lý Tường Quan, nhận chức Chánh đại phu vào đời thứ 26 nhà Thanh. Ngày lành, tháng tốt, năm Bính Thân: các con trai là Thanh Huy, Thanh Vân, Thanh Châu, Thanh Đẩu, Thanh Sĩ, Thanh Lan và các cháu là Văn Mạnh, Văn Quý, Văn Tài, Văn Tú, Văn Nguyên cùng lập mộ”).

Mộ ông Lý Tường Quan

Sau bia là mộ, với bốn mặt thành mộ bằng đá, phía trên mộ phủ cát vàng. Mộ dài 3,64 m, rộng 2,45 m, cao 0,77 m. Hai vách thành phải trái khắc hình các con thú: dê, khỉ, ngựa, hươu… Riêng vách thành sau khắc hình lân mã. Bốn góc mộ có các trụ vuông được chạm trổ rất tinh xảo. Mặt ngoài các cột có phù điêu hình người, chim cảnh. Trên đầu mỗi trụ cột có chạm hình các đĩa quả đặc sản Nam bộ như xoài, mãng cầu, thơm… Sau mộ, có bia đá lớn khắc hơn 300 chữ Hán, nội dung là tiểu sử và sự nghiệp của cụ Lý Tường Quan. Trần nhà mộ hình vòm, bốn góc trang trí hoa văn dây hoa cúc đối xứng. Mái nhà mộ (4 mái) lợp ngói, các bờ diềm cạnh mái được đắp hoa văn rồng mây, bốn góc mái uốn cong có tượng chim đại bàng canh giữ mộ phần.

Mộ cụ bà Nguyễn Thị Lâu nằm bên trái nhà mồ, dù xây lộ thiên nhưng cũng có tường bao mộ, sân mộ, bia trước, nấm mộ và bia sau mộ. So với ngôi mộ bề thế của người chồng thì mộ của phu nhân có phần khiêm tốn hơn. Tuy nhiên, từ cấu trúc tạo hình, ngôi mộ này cũng có những giá trị cao về nghệ thuật chạm khắc đá mộ chí của vùng đất Sài Gòn - Gia Định đầu thế kỷ 20.

Khéo tay thêm phụng thời, cự phú mấy hồi

Theo đoàn người Minh hương từ Trung Quốc sang VN lập nghiệp, khoảng năm 1820, ông Lý Sáng Ái (1781 -1855) quê ở huyện Phiên Ngung (Quảng Đông, Trung Quốc) vượt biển đến vùng đất Cần Giờ định cư, ông lấy người vợ Việt là bà Trần Thị Thơ. Ông Lý Tường Quan (1842 - 1896) là con thứ ba của ông Lý Sáng Ái, vốn thông minh, chăm chỉ học hành, thông thạo cả tiếng Hán lẫn tiếng Pháp. Khi trưởng thành, ông được viên quan Pháp tên là Gandot mời ra làm thông dịch viên, rồi giao cho ông chức Bang trưởng cai quản 7 bang người Hoa vùng Sài Gòn - Chợ Lớn. Một thời gian sau, ông quyết định xin nghỉ chuyển qua làm thầu xây dựng các công trình: nhà phố, cầu cống, chợ… trở thành một tay cự phú vào nửa cuối thế kỷ 19, qua câu truyền tụng của dân gian: “Nhất Sĩ, nhì Phương, tam Xường, tứ Định”.

Nói về sự thành đạt của cụ Lý, cụ Vương Hồng Sển viết: “thông ngôn xuất thần, sớm xin thôi, ra lãnh thầu cung cấp vật tư, thức ăn cho thị xã, nhờ khéo tay thêm phụng thời, cự phú mấy hồi…”.

Sinh thời, ông Lý Tường Quan và bà Nguyễn Thị Lâu sống trong ngôi nhà lớn cột gỗ, ba gian hai chái, mái lợp ngói. Ngôi nhà cổ có niên đại hơn 130 năm hiện vẫn còn tại số 292 Hải Thượng Lãn Ông, Q.5, TP.HCM. Con cháu cụ Lý hiện nay vẫn còn đông. Đa số sống rải rác tại TP.HCM, một số khác hiện sống ở nước ngoài (Mỹ, Canada…). Mỗi năm đến ngày cúng giỗ cụ Lý, con cháu đều tề tựu đông đủ bên lăng mộ cụ, thắp nhang bày cỗ tỏ lòng tri ân…