Cuộc khủng hoảng nhân khẩu học đang trở thành thách thức chung trên toàn cầu và VN không phải ngoại lệ khi mới đây, GS-TS Nguyễn Thiện Nhân, đại biểu Quốc hội khóa XV, cảnh báo: Dân số VN có thể giảm xuống còn 46 triệu người vào năm 2200 và chỉ còn 5 triệu người vào năm 2500.
Thậm chí theo dự báo của Quỹ dân số LHQ (UNFPA), quá trình từ già hóa dân số sang dân số già ở VN đang diễn ra nhanh hơn nhiều so với các quốc gia khác, kể cả những nước phát triển hơn. Điều này cũng có nghĩa là nước ta sẽ đối mặt với những thách thức đến sớm hơn dự kiến như thiếu hụt nguồn nhân lực, suy giảm khả năng cạnh tranh kinh tế và gánh nặng an sinh xã hội...
Xu hướng khó tránh
Xu hướng kết hôn muộn và mức sinh thấp đang khiến tỷ lệ tăng dân số giảm rõ rệt: từ 1,15% năm 2019 xuống còn 0,84% năm 2023 (tương đương tăng hơn 842.000 người so với 2022).
Theo PGS-TS Phạm Mạnh Hà, chuyên gia tâm lý học tại ĐH Quốc gia Hà Nội, xu hướng chậm cưới, ngại sinh đang tác động mạnh mẽ đến bức tranh dân số, kinh tế và cấu trúc xã hội VN. Hình mẫu gia đình truyền thống với nhiều thế hệ chung sống đang dần thay đổi, nhường chỗ cho những gia đình hạt nhân thu hẹp, thậm chí là những cá nhân chọn sống độc thân.
ẢNH: ĐÌNH TUYỂN - ĐỘC LẬP - ĐỒ HỌA: VĂN NĂM
Ông Hà cũng chỉ ra hàng loạt nguyên nhân khiến giới trẻ e ngại bước vào cuộc sống hôn nhân và sinh con. Trước tiên là gánh nặng kinh tế. Áp lực tài chính, chi phí nuôi dạy con cái ngày càng tăng cao trong khi thu nhập hạn chế, đặc biệt là người trẻ. Tiếp đến là hạ tầng giáo dục, y tế và các dịch vụ xã hội cơ bản còn hạn chế, nhất là tại các khu công nghiệp, khu kinh tế. Tiếp nữa là hạn chế về hỗ trợ từ phía nhà nước; sự phân công chăm sóc con cái chưa hợp lý giữa các cặp vợ chồng cũng là một rào cản lớn.
Bên cạnh đó, hiện nay, nhiều người trẻ mong muốn tập trung phát triển sự nghiệp, họ lo ngại việc sinh con sẽ ảnh hưởng đến cơ hội thăng tiến, cản trở con đường phát triển cá nhân. Một nguyên nhân rất rõ nữa là những thay đổi quan niệm xã hội. Phụ nữ ngày nay có nhiều lựa chọn hơn trong cuộc sống, việc không kết hôn hay sinh con không còn hứng chịu những định kiến như trước. Họ chủ động hơn trong việc lựa chọn lối sống phù hợp với bản thân. Tiếp đến là lo lắng về những biến động trong tương lai khiến nhiều người trẻ cảm thấy thiếu an toàn, không đủ tự tin sẽ có thể mang lại cuộc sống tốt đẹp cho con cái. Cuối cùng là các yếu tố như chi phí điều trị vô sinh cao cùng sự phát triển của các biện pháp tránh thai hiện đại cũng góp phần làm giảm tỷ lệ sinh.
Đồng quan điểm, PGS-TS Trịnh Hòa Bình, chuyên gia xã hội học, nguyên Giám đốc Trung tâm điều tra dư luận xã hội (Viện Xã hội học VN), bổ sung: "Trong thời đại mới, "cái tôi" cá nhân ngày càng được đề cao, đặc biệt là giới trẻ. Họ khao khát tự do bay nhảy, không muốn bị ràng buộc bởi trách nhiệm gánh vác gia đình cũng khiến cho xu hướng kết hôn muộn, ngại sinh con phổ biến hơn".
Thách thức già hóa dân số
Theo Th.S Phạm Chánh Trung, Chi cục trưởng Chi cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình TP.HCM, một quốc gia bước vào giai đoạn già hóa dân số khi tỷ lệ người từ 60 tuổi trở lên chiếm khoảng 10% dân số. Khi tỷ lệ này đạt 20%, đất nước ấy sẽ chính thức bước sang giai đoạn dân số già.
VN cũng không nằm ngoài vòng xoáy nói trên khi năm 2011, tỷ lệ người trên 60 tuổi đã là 8,65 triệu người, chiếm gần 10% dân số. Xu hướng này ngày càng tăng nhanh. Chỉ trong vòng 4 năm qua, dân số cả nước tăng 3,8 triệu người thì số người bước vào 60 tuổi trở lên tăng thêm gần 2,5 triệu người, chiếm 13,9% dân số. Ngược lại, nhóm dân số trẻ em từ 0 - 14 tuổi và người trong độ tuổi lao động từ 15 - 59 tuổi đều có xu hướng giảm.
Đây không chỉ là sự thay đổi về mặt số lượng mà còn cho thấy sự đảo ngược tỷ lệ giữa các nhóm tuổi, khi lực lượng lao động trẻ đang có xu hướng thu hẹp dần. Trước năm 2019, lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên trên cả nước và các khu vực tăng đều thì từ năm 2020 đến nay, lực lượng này bắt đầu xu hướng giảm. Thực tế này cho thấy thời kỳ "dân số vàng" - cơ hội quý giá phát triển kinh tế - xã hội - đang trôi đi nhanh hơn.
Điều đáng lo ngại là xu hướng này dường như rất khó đảo ngược. Bởi theo Th.S Phạm Chánh Trung, kinh nghiệm từ một số quốc gia có mức sinh thay thế thấp chỉ ra rằng một khi mức sinh đã xuống rất thấp thì các chính sách khuyến sinh dù được đầu tư rất lớn nhưng hầu như không thể làm mức sinh tăng trở lại. "Trong khi đó già hóa dân số nhanh sẽ tạo ra áp lực ngày càng tăng đối với hệ thống an sinh xã hội dành cho người cao tuổi như lương hưu, bảo hiểm y tế, chế độ trợ cấp xã hội, chế độ chăm sóc sức khỏe, vui chơi, giải trí…", ông Trung nói.
Chưa kể, đời sống người cao tuổi còn rất nhiều khó khăn, công tác chăm sóc sức khỏe người cao tuổi còn rất nhiều hạn chế. Tính đến tháng 9.2024, chỉ với hơn 240.000 người cao tuổi được khám sức khỏe và lập hồ sơ theo dõi sức khỏe thì có đến gần 195.500 người được phát hiện bị các bệnh tăng huyết áp, đái tháo đường.
GS-TS Nguyễn Thiện Nhân cũng nhận định già hóa dân số đang là khủng hoảng chung của thế giới khi 38 trên tổng số 42 nước có thu nhập cao trên thế giới đang có tổng tỷ suất sinh dưới 2, dân số suy thoái báo động. Đơn cử như Nhật Bản được dự báo dân số năm 2100 chỉ còn 50 triệu người, năm 3000 là 62 người. Tại Hàn Quốc, năm 2100 được dự báo dân số chỉ có khoảng 20 triệu người (mất hơn 61% dân số so với năm 2020).
Đầu năm 2023, Thủ tướng Nhật Bản khi đó Kishida Fumio từng phát biểu trước Hạ viện: "Khủng hoảng lớn nhất của Nhật Bản hiện nay là khủng hoảng dân số. Phải giải quyết bây giờ hoặc không bao giờ giải quyết được". Tương tự, giữa năm 2024, Tổng thống Hàn Quốc Yoon Suk Yeol đã tuyên bố tình trạng khẩn cấp quốc gia về khủng hoảng nhân khẩu học do tỷ lệ sinh con thấp gây ra.
Làm thế nào thay đổi xu hướng người trẻ kết hôn muộn, ngại sinh con, trì hoãn già hóa dân số chắc chắn là bài toán vô cùng nan giải. Tuy nhiên, với những gì đã và đang diễn ra tại các nước phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore…, VN vẫn đang đứng trước những cơ hội để rút ra bài học và tìm kiếm giải pháp cân bằng, hữu hiệu nhất để chủ động ứng phó cuộc khủng hoảng dân số dự báo sẽ đến sớm hơn trong tương lai. (còn tiếp)
Bình luận (0)