Trên trang Làng Việt xưa và nay, Trần Ngọc Đông đăng bài Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời, trích lời giải thích trong sách Bách khoa thư làng Việt cổ truyền (PGS. Bùi Xuân Đính, NXB Chính trị Quốc gia - 2021). Xin trích đoạn có liên quan Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời: “Câu tục ngữ chỉ sự không ổn định về đời sống của các giai tầng xã hội trong nông thôn Việt trước Cách mạng Tháng Tám 1945.
Khái niệm “họ” trong câu thành ngữ đồng nghĩa với từ “đời” (hay thế hệ); không có nghĩa là dòng họ (huyết thống, tông tộc), vì dòng họ không phải là một đơn vị kinh tế…”.
 |
Lời dân gian Đất có tuần, dân có vận; Sông có khúc, người có lúc; Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời... phản ánh sự biến thiên, thay đổi theo quy luật phát triển của cá nhân, dòng họ, cộng đồng, đất nước... |
t.l |
Dù khẳng định “họ” đồng nghĩa với “đời”, nhưng PGS. Bùi Xuân Đính không giải thích vì sao. Nói đúng hơn, cách giải thích “vì dòng họ không phải là một đơn vị kinh tế…” của ông thiếu thuyết phục, khiến nhiều thành viên của Làng Việt tỏ ra thắc mắc, hoài nghi. Xin trích dẫn một số ý kiến:
1. Cứ như tôi nghĩ thì 3 họ ở đây không phải 3 đời. Mà 3 họ do chữ “tam tộc” mà ra, là họ cha, họ mẹ, họ vợ chứ nhỉ?
2. Mình cũng nghĩ ba họ là nội ngoại nhà mình và bên vợ hoặc bên chồng. Không lẽ đánh đồng “họ” với “đời”?
3. Tưởng ba họ là họ cha, họ mẹ, họ vợ?
4. Trần Ngọc Đông trao đổi lại: “Em thì nghĩ nó mang tính ước lệ. Ba họ là tất cả các quan hệ họ hàng thân thích, ba đời thì là nhiều thế hệ nói chung không phải cụ thể là 3 thế hệ. Theo cá nhân em thì ý nói của câu là không có gì là toàn diện (không giàu tất cả những người có quan hệ họ hàng) và không ai nghèo quá nhiều đời. Không phải vì ông cha nghèo thì mãi nghèo”…
(5) Thành viên Làng Việt có ý kiến số (1) trao đổi lại với Trần Ngọc Đông: “Thì nghĩa rộng nó là thế. Nhưng nghĩa hẹp trên cơ sở văn tự/ngôn ngữ cụ thể cũng phải hiểu rõ đã”.
Đúng vậy. Để khẳng định “ba họ” được hiểu theo nghĩa nào, thì phải có “cơ sở văn tự/ngôn ngữ cụ thể”, chứ không thể suy diễn, hoặc áp đặt cho nó một nghĩa theo ý chủ quan.
“Họ” đồng nghĩa với “đời” hay thế hệ, không phải “dòng họ”
Đến đây sẽ có người thắc mắc, vậy liệu có thể vế đầu “ba họ” (tam tộc) là họ cha, họ mẹ, họ vợ, với nghĩa chỉ SỐ LƯỢNG (“tất cả những người có quan hệ họ hàng” như bình luận của Trần Ngọc Đông đã trích dẫn trên đây); còn vế sau “ba đời” là chỉ ba thế hệ? Rồi cả câu được hiểu: "Chưa từng thấy ai cả ba họ đều giàu; chưa từng thấy ai cả ba đời đều nghèo" (Nguyễn Đức Dương); “Không ai giàu có cả ba họ (họ bố, họ mẹ và họ vợ - Hoàng Tuấn Công) và cũng không ai nghèo khó luôn ba đời” (Lê Văn Hoè) được chăng?
Câu trả lời là không.
Bởi “ba họ” và “ba đời” trong câu tục ngữ đang xét đều là đơn vị chỉ THỜI GIAN, không phải chỉ SỐ LƯỢNG. Theo đây, ba họ/ba đời vừa có nghĩa cụ thể (đời cha, đời con, đời cháu), mỗi đời chừng 30 năm, nhưng lại vừa mang tính tượng trưng, ước lệ, ý chỉ sự lâu dài, mãi mãi.
 |
Minh họa trong truyện tranh Giàu ba họ, khó ba đời |
T.L |
Câu tục ngữ được hiểu với nghĩa khái quát: số phận con người, giàu hay nghèo không phải là nhất thành bất biến, mãi mãi giữ nguyên, mà sẽ thay đổi theo thời gian. Bởi thế, không thể vế đầu “ba họ” được hiểu với nghĩa số lượng (tất cả họ hàng thân thích nội ngoại),còn vế sau “ba đời” (đời cha, đời con, đời cháu), lại chỉ thời gian.
Một ví dụ khác. Tục ngữ Hán có câu đồng nghĩa Phú bất quá tam đại, cùng bất quá ngũ phục - 富不過三代,窮不過五服 (Giàu không đến tam đại, nghèo không đến năm đời). “Tam đại” là “ba đời” (cha, con, cháu), đối với “ngũ phục” là “năm đời” (cụ, kỵ, ông, cha, và bản thân mình), đều là những đơn vị chỉ thời gian.
Về phép cấu tạo tục ngữ, dân gian thường chọn lối nói có nhịp điệu, đăng đối chặt chẽ. Bởi vậy, "giàu" cặp với "khó"; "ba họ" đi với "ba đời" là một cách xử lý rất khéo, vừa đảm bảo ngữ nghĩa, lại có vần điệu, dễ đọc dễ nhớ. Cách nói này hiệu quả hơn nhiều so với giả định "Ai giàu ba đời, ai nghèo ba đời".
Lời dân gian Đất có tuần, dân có vận; Sông có khúc, người có lúc; Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời... phản ánh sự biến thiên, thay đổi theo quy luật phát triển của cá nhân, dòng họ, cộng đồng, đất nước... Bởi vậy, dù kinh tế xã hội phát triển ra sao, “ổn định” đến mức nào cũng không ngăn được chuyện đời cha là tỉ phú, đời con đời cháu đi ăn mày; đời cha đi ăn mày, con cháu thành tỉ phú…
 |
Nghèo khổ kéo dài từ đời này sang đời khác là điều không ai mong muốn |
T.L |
Dĩ nhiên, tỉ phú và ăn mày ở đây được hiểu là giàu và nghèo, phát triển và suy thoái… Theo đây nhận xét câu Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời là “chỉ sự không ổn định về đời sống của các giai tầng xã hội trong nông thôn Việt trước Cách mạng Tháng Tám 1945” của PGS. Bùi Xuân Đính e rằng khiên cưỡng.
Như vậy, Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời, PGS. Bùi Xuân Đính đã đúng khi cho rằng, “họ” ở đây đồng nghĩa với “đời” hay “thế hệ”, chứ không phải “dòng họ”. Tuy nhiên, ông lại sai khi giải thích sở dĩ “họ” “không có nghĩa là dòng họ (huyết thống, tông tộc), vì dòng họ không phải là một đơn vị kinh tế…”. Giải thích như vậy thì không lẽ khi “họ” được hiểu là “đời”, thì “đời” sẽ là “một đơn vị kinh tế”?.
Bình luận (0)