Không ưu tiên đầu tư nghiên cứu chỉ để có bài báo quốc tế

Hôm qua 13.5 tại Hà Nội, Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ quốc gia Nafosted và Tạp chí Tia sáng (Bộ KH-CN) đã tổ chức tọa đàm "Xây dựng các nhóm nghiên cứu xuất sắc".

MỸ HẠNH

ƯU TIÊN CÁC ĐỀ TÀI CÓ TÍNH DÀI HƠI

Tọa đàm là diễn đàn trao đổi giữa các nhà khoa học và nhà quản lý về vấn đề xây dựng các nhóm nghiên cứu xuất sắc, các tiêu chí đánh giá, các chính sách tài trợ cũng như các đề xuất chính sách. Ban tổ chức kỳ vọng ý kiến của các diễn giả và cử tọa tại tọa đàm là những thông tin quan trọng để các nhà quản lý, doanh nghiệp hiểu được giá trị của các nhóm nghiên cứu mạnh với một nền khoa học, một quốc gia, và là gợi ý điều chỉnh các chính sách khoa học trong tương lai.

Tại hội thảo, ông Trần Hồng Thái, Thứ trưởng Bộ KH-CN, đã chia sẻ quan điểm của bộ này về định hướng đầu tư, tài trợ của Nhà nước cho nghiên cứu khoa học theo hướng tập trung phát triển các nhóm nghiên cứu mạnh, không đầu tư nghiên cứu chỉ để có bài báo quốc tế. Sự tăng trưởng về công trình công bố trên tạp chí quốc tế uy tín (sau đây gọi là bài báo quốc tế) trong thời gian qua là hệ quả của chính sách đầu tư cho nghiên cứu khoa học của Nhà nước. Chính sách đầu tư đó giúp các nhà khoa học yên tâm, dù làm việc trong nước nhưng không bị tụt hậu (vẫn có công bố quốc tế) so với các đồng nghiệp ở nước ngoài.

PHẠM HỮU

Tuy nhiên, thời gian qua, chúng ta mới chỉ tập trung vào việc giúp các nhà khoa học VN thể hiện mình đang hiện diện trên thế giới (thông qua việc xuất bản các bài báo quốc tế). Trong khi đó, muốn xây dựng được một nền khoa học - công nghệ thì cần phải phát triển các nhóm nghiên cứu mạnh.

"Nếu coi nền khoa học - công nghệ của quốc gia như một cơ thể thì các nhóm nghiên cứu mạnh như tế bào. Muốn có một cơ thể khỏe khoắn, phát triển thì từng tế bào phải lành mạnh, trong sáng, khỏe mạnh", ông Trần Hồng Thái nói.

Trên quan điểm đó, định hướng đầu tư, tài trợ cho nghiên cứu khoa học của Nhà nước thời gian tới sẽ có những ưu tiên phù hợp. Trước hết, việc đầu tư, tài trợ sẽ không ưu tiên cho các hoạt động nghiên cứu có tính dàn trải, không ưu tiên cho những công trình nghiên cứu chỉ có mục tiêu là có bài báo quốc tế. Việc đầu tư, tài trợ cho nghiên cứu khoa học sẽ dành sự ưu tiên cho các nhà khoa học trẻ, cho các đề tài có tính dài hơi (5 năm/đề tài).

KINH PHÍ CHO KHOA HỌC - CÔNG NGHỆ QUÁ ÍT

Tại tọa đàm, GS Ngô Việt Trung, nguyên Viện trưởng Viện Toán học VN, bày tỏ sự lo ngại về việc duy trì được một đội ngũ nhà khoa học có khả năng nghiên cứu trước khi chúng ta có thể có những nhóm nhà nghiên cứu mạnh. Do các viện nghiên cứu không có nguồn thu như các trường ĐH nên thu nhập của các cán bộ nghiên cứu chủ yếu dựa vào lương nhà nước (với khoản rất thấp, không đủ sống). Trong khi đó, đề tài được nhận tài trợ nghiên cứu của Quỹ Nafosted hiện nay rất ít (chỉ bằng nửa so với trước), khiến việc thu hút cán bộ trẻ tham gia nghiên cứu là rất khó khăn, cho dù ngay tại Viện Toán học VN đang có những hướng nghiên cứu rất mạnh, ngang tầm quốc tế. Vì thế, việc làm đầu tiên mà Nhà nước cần ưu tiên là tăng kinh phí cho khoa học để có thể duy trì được đội ngũ các nhà nghiên cứu trước khi phát triển các nhóm mạnh.

MỸ HẠNH

Mặt khác, muốn phát triển các nhóm nghiên cứu mạnh, phải có một chương trình quốc gia riêng cho việc này. Không thể giao cho Quỹ Nafosted mà không tăng kinh phí do mức kinh phí dành cho quỹ hiện nay còn không đủ để duy trì sự phát triển lành mạnh nền khoa học quốc gia. Giờ quỹ lại phải gánh thêm vai trò phát triển các nhóm nghiên cứu xuất sắc nữa thì còn đâu kinh phí để tài trợ các nhóm nghiên cứu khác và cho các nhà nghiên cứu trẻ. Một vấn đề quan trọng nữa là phải có cơ chế tài chính đặc thù để có thể hỗ trợ các hoạt động nghiên cứu thiết thực. Với cơ chế hiện nay thì có kinh phí nhiều cũng không chi được.

GS Phạm Thành Huy, Hiệu trưởng Trường ĐH Phenikaa, cho rằng vướng mắc tại thời điểm này là kinh phí dành cho khoa học - công nghệ quá ít. Vì thế, không giải quyết được bài toán kinh phí thì sẽ không có nền khoa học như mong đợi. Giải pháp đột phá cần được thể hiện ở chính sách cụ thể, đó là đầu tư cho khoa học - công nghệ.

CẦN NHỮNG NHÀ QUẢN LÝ KHOA HỌC GIỎI

GS Pierre Darriulat, cố vấn khoa học Phòng Vật lý thiên văn và vũ trụ, Trung tâm Vũ trụ VN, bày tỏ quan ngại khi Quỹ Nafosted (một mô hình tài trợ cho nghiên cứu khoa học thành công của Bộ KH-CN) thường xuyên bị đe dọa cắt giảm ngân sách. Nhưng tệ hại hơn việc bị cắt giảm ngân sách này là sự chồng chéo, kém hiệu quả trong quản lý khoa học. Năm 2020, Chính phủ từng có nghị quyết trong đó yêu cầu tái cơ cấu hệ thống nghiên cứu khoa học để giải quyết bài toán chồng chéo, trùng lặp về nhiệm vụ, hành động thiếu đồng bộ, một số viện hoạt động kém hiệu quả, đánh giá và quản lý nhân lực chưa đạt yêu cầu, trình độ khoa học - công nghệ thấp so với khu vực. Tuy nhiên, nghị quyết này không được thực thi.

"Cần có một lãnh đạo mạnh mẽ và các nhóm làm việc nghiên cứu sâu các vấn đề liên quan và đưa ra khuyến nghị", GS Pierre Darriulat kiến nghị và bình luận thêm: "Chúng ta cần lãnh đạo có năng lực và chính trực. Chúng ta cần các ủy ban cố vấn gồm các thành viên có năng lực, trong đó có một số người từ nước ngoài, để theo dõi và đánh giá bối cảnh tổng thể và đưa ra các khuyến nghị phù hợp. Tóm lại, chúng ta cần thay đổi phong cách. Nếu không thay đổi phong cách, chúng ta không thể tiến bộ".

MỸ HẠNH

PGS Nguyễn Tuấn Cường, Viện trưởng Viện Hán Nôm, chia sẻ kinh nghiệm làm việc với một nhóm nghiên cứu xuất sắc (Cluster of Excellence) của Đức, để từ đó nêu ra một số vấn đề Bộ KH-CN lưu ý, trong đó có vấn đề đầu tư ngân sách dài hạn cho mỗi nhóm nghiên cứu xuất sắc (khoảng 5 - 7 năm cho mỗi đợt tài trợ), chứ không phải để các nhóm tự bơi theo cơ chế tự chủ. Và quan trọng, về mặt quản lý khoa học, cần làm sao để có chính sách hạn chế các nhà khoa học "phông bạt", nhằm tăng cường và ưu tiên đầu tư cho nhóm nhà khoa học thực lực. "Tôi thấy ở VN đang cần nhà quản lý khoa học giỏi hơn là nhà khoa học giỏi", PGS Nguyễn Tuấn Cường nói.