Lịch sử hoành hành của Ebola

Đợt dịch Ebola nghiêm trọng nhất từ trước đến nay hiện hoành hành ở Tây Phi, vốn không phải khu vực truyền thống của loại vi rút này.

Biên niên ký các đợt dịch Ebola từ năm 1976 đến nay - Đồ họa: National Post/Sơn Duân

Ebolavirus là một chi vi rút ARN sợi đơn thuộc họ Filoviridae (vi rút hình sợi). Chi vi rút này được phát hiện lần đầu vào tháng 9.1976 tại Zaire (hiện là CHDC Congo), gần sông Ebola nên được đặt tên theo tên dòng sông. Theo tờ Le Figaro, dịch Ebola khi ấy đã làm 280 người tử vong trong số 318 người bị lây nhiễm. Đến nay, các nhà khoa học đã xác định được 5 loài Ebolavirus: Ebolavirus Zaire (EBOV), Ebolavirus Sudan (SUDV), Ebolavirus Bundibugyo (BDBV), Ebolavirus Reston (RESTV) và Ebolavirus Tai Forest (TAFV). Trong số này, EBOV, SUDV và BDBV là những tác nhân chính gây bệnh Ebola ở người.

Từ năm 1976 - 2012, các đợt dịch Ebola chủ yếu tập trung ở các quốc gia Trung và Đông Phi như CHDC Congo, Sudan, Gabon, Uganda và Congo. Chính vì vậy, việc Ebola bùng phát ở Tây Phi khiến các chuyên gia đặc biệt lo ngại. Trường hợp mắc bệnh đầu tiên của đợt dịch được ghi nhận tại những khu dân cư sống ven rừng ở đông nam Guinea vào tháng 12.2013, sau đó lan dọc theo khu vực biên giới giữa nước này với Liberia trước khi tiến đến thủ đô Conakry, vốn cách điểm khởi phát dịch 650 km. Chính phủ Guinea chính thức công bố dịch Ebola vào tháng 3 vừa qua, sau đó đến lượt các nước lân cận. Tình hình lên đến mức báo động khi có bệnh nhân đầu tiên tử vong ở Lagos, thành phố 20 triệu dân của Nigeria. Nếu không khống chế tốt mà để dịch bùng phát tại đây thì hậu quả sẽ cực kỳ nghiêm trọng.

Vật chủ biết bay

Làm sao vi rút Ebola có thể hoành hành ở khu vực cách xa vùng hoạt động “truyền thống” của chúng đến thế? Theo bài viết của các chuyên gia Mỹ và Canada trên chuyên san PloS Neglected Tropical Diseases, hoạt động thương mại giữa các nước Trung Phi với Guinea không thường xuyên lắm. Ngoài ra, vùng Guéckédou - nơi khởi phát dịch vốn kề cận rừng và khá biệt lập với những thành phố lớn của Guinea hay những quốc gia lân cận. Như vậy, khả năng lây lan ban đầu do người di chuyển từ vùng này đến vùng khác là không cao.

Hiện các chuyên gia đang tập trung sự chú ý vào dơi. Sau gần 4 thập niên được phát hiện, nguồn gốc của vi rút Ebola vẫn là một bí ẩn. Tuy nhiên, rất nhiều nghiên cứu cho thấy dơi là vật chủ tự nhiên của vi rút này, đồng thời là nghi can số 1 trong việc phát tán dịch đến Tây Phi. Cụ thể, ở 3 loài dơi ăn quả Hypsignathus monstrosus, Epomops franqueti và Myonycteris torquata, các nhà khoa học đã phát hiện kháng thể chống lại vi rút Ebola. Điều này giải thích vì sao chúng bị nhiễm Ebolavirus Zaire mà không phát bệnh. Địa bàn sinh sống của 3 loài nói trên trải rộng khắp khu vực châu Phi hạ Sahara.

Ngoài ra, một nghiên cứu khác trên chuyên san Microbiology and Immunology còn đề cập việc kháng thể chống vi rút Ebola được tìm thấy ở loài dơi ăn quả Eidolon-helvum. Loài này sống theo bầy đàn lớn có khi lên đến 5 - 10 triệu con ở những nước như Angola, Bờ Biển Ngà, Uganda, Nigeria… Chúng có thể di cư đến những vùng cách nơi sống ban đầu 2.500 km. Nhiều khả năng vi rút Ebola lây từ dơi sang người là do bệnh nhân ăn phải những loại trái cây có dính nước bọt hoặc nước tiểu của dơi nhiễm siêu vi. Vi rút này vốn chủ yếu lây lan do tiếp xúc với chất lỏng hoặc chất nhầy sinh học của bệnh nhân hoặc vật chủ.

Một điểm đáng chú ý khác là nghiên cứu mới đây của Viện Sức khỏe và Nghiên cứu y học quốc gia Pháp cho thấy chỉ cần một đột biến gây ảnh hưởng đến cấu trúc proteine VP24 của vi rút Ebola sẽ giúp chúng thích nghi với vật chủ mới. Như vậy, ngoài dơi, siêu vi này có thể “du lịch” khắp nơi nhờ những loại động vật khác. Việc phát hiện kháng thể chống vi rút Ebola ở một số bệnh nhân người Madagascar hoặc xác định được loài Ebolavirus Reston (phát hiện ở khỉ, heo, chưa phát hiện ở người) tại Philippines cũng cho thấy trên thực tế vi rút Ebola từng xuất hiện ở nhiều nơi trên thế giới, chứ không chỉ “quanh quẩn” ở Trung và Đông Phi.

Thời điểm giao mùa

Ca bệnh Ebola đầu tiên trong đợt dịch lần này được phát hiện tại Guinea vào tháng 12.2013, tức thời điểm bắt đầu mùa khô. Nhiều nghiên cứu dịch tễ học trước đây cho thấy vi rút Ebola thường “làm mưa làm gió” vào những lúc giao mùa và đặc biệt là sau những đợt khô hạn kéo dài, theo tạp chí Sciences et Avenir. Nguyên do là thời tiết khắc nghiệt làm lương thực khan hiếm, một trái cây có thể bị “chia sẻ” bởi nhiều động vật, khiến khả năng lây lan loại vi rút này tăng cao. Ngay trước khi dịch bùng phát, Guinea đã trải qua một đợt hạn hán kéo dài, vốn là hậu quả của nạn phá rừng nghiêm trọng từ nhiều thập niên qua.

Mặt khác, Guinea, Sierra Leone và Liberia đang gặp khủng hoảng kinh tế. Người dân bị đe dọa bởi đói nghèo phải vào rừng nhiều hơn để săn bắn, nhặt củi... làm tăng nguy cơ bị nhiễm bệnh từ động vật. Những thói quen và điều kiện xã hội của người dân ở Tây Phi làm bệnh lây nhanh từ người sang người: ngại đến bệnh viện nên chữa bệnh tại nhà; đi thăm, chăm sóc người bệnh hoặc dự tang lễ ở xa rồi mang mầm bệnh về địa phương; không kiêng cữ tình dục khi mang bệnh; làm vệ sinh cho người vừa qua đời mà không đảm bảo các tiêu chuẩn an toàn; tay thường bị trầy hoặc lở nhẹ do rửa bằng nước javel để phòng bệnh tả; nguồn nước ô nhiễm... Hệ thống vệ sinh y tế không đảm bảo các điều kiện vô trùng, thuốc men trong lúc chưa có thuốc đặc trị cho bệnh Ebola cũng khiến dịch trở nên khó kiểm soát.

Gần 1.000 người chết Dịch Ebola đang hoành hành tại Tây Phi hiện đã làm gần 1.000 người tử vong (trong số hơn 1.700 ca nhiễm bệnh). Tuy có tỷ lệ gây tử vong rất cao (từ 60 - 90%) nhưng bệnh Ebola chưa phải là bệnh truyền nhiễm gây chết người nhiều nhất: từ năm 1983 đến nay, bệnh AIDS đã làm 36 triệu người chết; riêng trong năm 2012, bệnh lao làm 1,3 triệu người chết còn bệnh sốt rét cũng làm 625.000 người tử vong. Bên cạnh đó, y văn cũng ghi nhận những đợt đại dịch kinh hoàng như dịch hạch đen vào giữa thế kỷ 14 làm 100 triệu người tử vong ở châu Á và châu u hay dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918 làm 50 triệu người chết.

Châu Á gấp rút phòng ngừa Theo Reuters, các nước châu Á đang ráo riết thực hiện các biện pháp phòng ngừa bệnh Ebola như lắp đặt camera đo thân nhiệt và điều bác sĩ đến các sân bay để kiểm tra những du khách có dấu hiệu bệnh. Giới chức y tế Thái Lan đang theo dõi 21 du khách đến từ Sierra Leone, Liberia và Guinea. Tuy nhiên, các quan chức Thái Lan cho biết họ không có kế hoạch cách ly những người này. Cho đến nay, vẫn chưa có trường hợp nhiễm Ebola nào được xác nhận tại châu Á.  S.D

Nguyễn Ngọc Lan Chi

>> Canada cách ly một bệnh nhân nghi mắc bệnh Ebola
>> Ngăn dịch Ebola lây vào Việt Nam qua đường hàng không
>> Thêm một ca nghi nhiễm Ebola tại Uganda
>> Cơ quan y tế Mỹ: Ebola lan đến Mỹ là 'điều không tránh khỏi
>> WHO tuyên bố tình trạng khẩn cấp về dịch bệnh Ebola
>> Dịch bệnh Ebola hoành hành Tây Phi, gần 1.000 người chết