Người nay làm việc xưa: Kỳ công sơn son thếp vàng

TIẾP NỐI NÉT VÀNG SON

Nét đặc trưng nổi bật nhất của các công trình cung điện triều Nguyễn là kiến trúc gỗ được sơn son thếp vàng. Dấu ấn vàng son là biểu trưng cho uy quyền của một triều đại, còn lưu giữ trên các công trình kiến trúc.

Bùi Ngọc Long

Sau khi hạ giải điện Thái Hòa, có thể đếm được hàng chục ngàn cấu kiện gỗ chạm khắc và hầu hết đều sơn son thếp vàng. Sau khi hội đồng đánh giá phân loại đã chọn lọc lại những cấu kiện gỗ còn tốt để tái sử dụng, những cấu kiện hỏng sẽ được thay thế bằng gỗ mới và phục chế theo nguyên bản mẫu cũ.

Tất cả các cấu kiện cũ và mới đều được các nghệ nhân cẩn thận phục chế bằng nhiều công đoạn. Gỗ mới đưa vào thay thế được cắt thành phẩm theo kích cỡ nguyên mẫu. Sau khi cắt đục, chạm khắc thành cột, kèo, xuyên, diềm, vách ván…, thành phẩm sẽ chuyển sang cho nhóm thợ sơn son thếp vàng tiếp tục hoàn thiện.

Nhóm thợ sơn son thếp vàng đang trùng tu điện Thái Hòa do nghệ nhân Phan Cảnh Quang Thuận (51 tuổi, ở P.Thủy Biều, TP.Huế) phụ trách. Nghệ nhân Thuận là học trò của cố họa sĩ Đỗ Kỳ Hoàng, giảng viên Trường ĐH Nghệ thuật Huế. Giảng viên Đỗ Kỳ Hoàng là họa sĩ sơn mài, đã nghiên cứu quy trình phục chế sơn son thếp vàng và cũng là người đảm trách nhiều công trình trùng tu di tích cố đô Huế trước đây. Ông Thuận theo học nghề sơn son thếp vàng với họa sĩ Đỗ Kỳ Hoàng từ năm 20 tuổi. Đến nay, ông có hơn 30 năm gắn bó với nghề và cũng như một cơ duyên để gắn bó với di tích Huế.

QUY TRÌNH NGHIÊM NGẶT

Ông Hồ Hữu Hành, Giám đốc Công ty CP tu bổ di tích Huế, cho biết quá trình phục chế các cấu kiện gỗ để trùng tu di tích phải tuân thủ quy trình nghiêm ngặt. Sơn son thếp vàng cần phải có những vật liệu truyền thống chính, gồm sơn ta (sơn lấy từ nhựa cây sơn của núi rừng Bắc bộ) cùng các vật liệu như vàng quỳ, bạc quỳ, bột màu, nhựa thông, dầu trẩu, dầu hỏa, vải trắng, giấy nhám, keo epoxy, bột gỗ xay mịn, bột đá…

Sơn sống sau khi được đánh thành sơn chín rồi lọc qua lớp vải để lọc cặn bã nhằm loại bỏ tạp chất. Sơn sau đó tiếp tục được pha với bột màu sơn mài, nhựa thông, dầu trẩu và dung môi dầu hỏa theo tỷ lệ đánh tiếp thành sơn son (dùng cho sơn son và thếp vàng, thếp bạc). Gỗ sau khi đã qua công đoạn xử lý bảo quản phòng mối mọt, vệ sinh bề mặt cấu kiện gỗ, tít kẹt bằng keo epoxy.

Vừa trực tiếp chỉ đạo, giám sát nhóm thợ tại công trường trùng tu điện Thái Hòa, ông Thuận vừa giới thiệu cho khách biết các thợ sơn đang dùng lưỡi dao cạo để tít phần gỗ bị nứt. Họ dùng giấy nhám đánh nhẵn bề mặt các cấu kiện gỗ, dùng kỹ thuật tít, kẹt bó trám vào các vết nứt nhỏ của gỗ bằng hỗn hợp sơn sống trộn với bột gỗ, keo epoxy. Sau đó, sơn lớp lót bằng sơn ta lần 1 để sơn hút sâu vào từng thớ gỗ, tạo sự liên kết bề mặt gỗ với các lớp sơn sau này. Sau khi lớp sơn này khô thì đến công đoạn bó vải chống nứt gỗ, tạo bề mặt đều và nhẵn, bảo vệ các lớp sơn sau này (áp dụng với cột, liên ba vách ván không chạm).

Hệ thống liên ba và các cấu kiện khác thì được thực hiện bó vải một lần. Các cấu kiện cột được thực hiện bó vải 2 lần, sau đó quét thêm lớp sơn ta lần nữa tạo lớp liên kết cho lớp sơn hom tiếp theo. Sau khi bó vải, tiếp tục quy trình hom bằng hỗn hợp sơn ta, bột đá, bột gỗ để làm phẳng bề mặt cấu kiện, lấp đầy những khuyết lõm, chống co giãn cho lớp hoàn thiện, gắn kết chặt các khe hở... Sau khi bó vải, hom xong, thợ bắt đầu sơn lót. Sau lớp sơn lót là đến phần sơn thí, làm nền để chuẩn bị lên lớp sơn màu hoàn thiện.

Sơn sống đánh chín và vắt lọc, trộn với bột màu sơn mài đánh tiếp cho đến khi tạo ra sơn son. Sau đó, pha với một số phụ gia như dầu trẩu, nhựa thông, dung môi dầu hỏa. Son được phủ 2 lớp, sau mỗi lớp phủ dùng giấy nhám mài nhẵn bề mặt cấu kiện để tạo độ bóng sâu của lớp hoàn thiện. Nếu sơn màu vàng thì sử dụng bột màu vàng thay cho bột màu son...

Công đoạn quan trọng nhất là sơn son thếp vàng. Sơn ta đánh chín được hòa với bột màu son, màu vàng và các chất phụ gia. Thợ phủ sơn son từ 1 - 2 lớp lên bề mặt cấu kiện. Sau mỗi lần phủ, thợ dùng giấy ráp mịn mài nhẵn bề mặt cấu kiện để tạo độ bóng sâu. Công đoạn này phải đảm bảo phục hồi màu sắc lớp sơn cho phù hợp màu sắc trang trí công trình kiến trúc. Sau khi sơn son xong, sẽ đến công đoạn thếp vàng. Thợ cẩn thận quét lớp sơn cầm lên bề mặt những hoa văn cần thếp vàng. Sau đó, dùng vàng miếng được dát mỏng để thếp vàng lên hoa văn hay chi tiết cần trang trí. Cuối cùng, thợ sơn lộng bao quanh các hoa văn, họa tiết đã thếp vàng để hoàn thiện đường nét cho sắc sảo, tinh tế.

Bên cạnh quy trình sơn son còn có các hạng mục sơn son thếp bạc phủ hoàng kim. Tức là sơn son thếp bạc, sau đó sơn lên mặt ngoài lớp sơn cánh gián tạo ra ánh hoàng kim. Ngoài ra, có một số cấu kiện thực hiện quy trình sơn quang để phục hồi màu sắc cho phù hợp màu sắc công trình...

"Những cấu kiện gỗ sau khi sơn hoàn thiện sẽ được đưa vào lắp ráp hoàn thiện công trình theo đúng nguyên gốc của di tích. Hoàn thành quá trình sơn cho một cấu kiện gỗ phục hồi di tích mất ít nhất là 14 lớp, thời gian kéo dài cả năm. Đây là một quy trình kỳ công và nghiêm ngặt mà người thợ phải tuân thủ", ông Thuận cho biết. (còn tiếp)