Do là thân sinh tôi muốn tôi gọi ông theo cách gọi của miền quê Nghệ An, thường gọi bố bằng thầy, mẹ bằng u. Nhưng thầy tôi dạy tôi gọi mẹ bằng má, vì tôi quê Quảng Ngãi.
Phải lan man một chút như thế trước khi kể chuyện về hai người tù của thực dân Pháp, khi cùng bị đày ải ở Nhà đày Buôn Ma Thuột, khi hai người ở độ tuổi gần bằng nhau, tuổi thanh xuân, thì thầy tôi là ông Hồ Thiết, đã từng rất ngưỡng mộ một người bạn tù tuổi trẻ như mình, đó là nhà cách mạng Phan Đăng Lưu.
Đã ở tù Tây, thì không còn phân biệt đảng viên hay không đảng viên, từng giữ chức vụ gì trong Đảng hay chỉ hoạt động cách mạng thế thôi. Dù thầy tôi cũng từng là đảng viên Tân Việt Cách mạng Đảng, Đảng mà ông Phan Đăng Lưu là một trong những người sáng lập, và là đảng viên Đảng Cộng sản Đông Dương từ tháng 3 năm 1930, khi Đảng vừa hợp nhất ở Hồng Kông, mà chắc chắn ông Phan Đăng Lưu là thành viên của cuộc họp hợp nhất ấy. Trong bài thơ “Quê Mẹ” tặng Huế, in trong tập thơ “Từ ấy”, nhà thơ Tố Hữu có viết một đoạn:
“Con lớn lên, con tìm Cách mạng
Anh Lưu, anh Diểu dạy con đi
Mẹ không còn nữa, con còn Đảng
Dìu dắt con khi chửa biết gì.” (Quê Mẹ)
Anh Lưu đây là anh Phan Đăng Lưu, còn anh Diểu là anh Nguyễn Chí Diểu, hai bậc đàn anh của Tố Hữu trên trường Cách mạng.
Trở lại với hai người bạn tù Nhà đày Buôn Ma Thuột. Thầy tôi phải nằm Nhà đày này 9 năm, do hai lần cùng nhóm với ông Nguyễn Duy Trinh nổi lên đấu tranh, tuyệt thực phản đối chế độ nhà tù, và hai lần bị tăng án. Sau giải phóng tới hơn 15 năm, tôi mới có dịp lên Đắk Lắk, tới thăm Nhà đày Buôn Ma Thuột, và thấy tấm bảng có ghi danh thầy tôi trong nhóm “quậy nhà tù” bị tăng án hai lần. Nhóm ấy có 12 hay 13 người gì đó.
Sau ngày Thống nhất, thầy má tôi về quê Mộ Đức, mỗi khi tôi có dịp về quê thăm thầy má mình, thầy tôi thường kể chuyện cho tôi nghe. Trong nhiều chuyện thuở ông còn trẻ, có chuyện ông ở tù tại Nhà đày Buôn Ma Thuột. Và trong nhiều chuyện hồi ức thời ở tù, thầy tôi luôn kể chuyện về người bạn tù Phan Đăng Lưu của ông, mà ông coi là tấm gương sáng ngời của sự bền gan quyết chí học tập trong tù. Sau này người ta hay nói “Nhà tù là trường học”, tôi nghe chuyện ông già tôi kể, thì đúng thật là vậy. Không những là trường học chung chung, nhà tù của thực dân Pháp còn là nơi tù nhân học “bách nghệ”, nghĩa là học được, không chỉ kiến thức, mà còn là kỹ năng, nghề nghiệp. Thầy tôi kể, hồi đó, ông Phan Đăng Lưu không chỉ là một lãnh tụ của Đảng, ông còn là, mà cái này mới quan trọng với tù nhân trong tù, là người tổ chức ra nhiều lớp học, trong đó nổi bật nhất là lớp học Pháp ngữ. Cứ mỗi sáng, khi không phải đi làm khổ sai, tù nhân lại quây quần nghe thầy Phan Đăng Lưu lên lớp về Pháp ngữ. Đủ cả bộ “Nghe, nói, đọc, viết”, và đặc biệt chú trọng tới nói, đọc và viết. Tù nhân nào khi học tới từ chưa biết hay họ quên, đều hỏi thầy Phan Đăng Lưu. Và thầy Lưu nói ngay, từ Việt sang Pháp, hay từ Pháp sang Việt. Nhanh trong tích tắc, không cần tra tự điển. Tù nhân học rất yên tâm, vì mỗi lần hỏi nghĩa từ như thế, nghe thầy nói ngay, thì dễ nhớ lắm, nhớ lâu về sau luôn. Thầy tôi kể, bộ “Pháp-Việt tự điển” và bộ “Việt-Pháp tự điển” của Đào Duy Anh, ông Phan Đăng Lưu đều thuộc nằm lòng. Hỏi đâu nói đó, ngược xuôi đều trả lời được, không hề sai. Thầy tôi kể, lúc đó tù nhân trong Nhà đày Buôn Ma Thuột đã phong tặng thầy Phan Đăng Lưu là Bộ “Tự điển sống”. Lúc mới nghe chuyện này, tôi hơi ngỡ ngàng, chưa kịp hiểu. Nhưng khi nghe thêm thầy tôi kể chuyện, tôi tin đây là chuyện thật. Vậy thì ông Phan Đăng Lưu đúng là người có trí nhớ siêu việt. Người như thế, bây giờ người ta gọi là thiên tài. Cứ thử hỏi những giáo viên, kể cả những giáo sư ngoại ngữ bây giờ xem, họ có thể nhớ được bao nhiêu từ, bao nhiêu trang trong một cuốn từ điển? Và họ đã từng gặp trong đời một người nào thuộc lòng cả một Bộ từ điển cả xuôi và ngược như vậy không? Câu trả lời trung thực sẽ cho ta biết, thầy Phan Đăng Lưu là người kỳ tài thế nào.
Trong Nhà đày Buôn Ma Thuột hồi đó còn có những bậc túc nho như cụ Hồ Tùng Mậu mà thầy tôi và ông Phan Đăng Lưu đều thân thiết, vì cụ Mậu không chỉ giỏi chữ Nho mà còn là bậc cách mạng đàn anh. Cùng thời đó còn có ông Phạm Kiệt giỏi võ, lại có ông rất giỏi vẽ truyền thần chân dung, có ông thì giỏi cờ tướng, có ông giỏi chơi đàn…
Nghe thầy tôi kể, sinh hoạt trong xà lim như trong một lớp học với nhiều nhóm học khác nhau, và “lớp trưởng” chính là ông Phan Đăng Lưu.
Quả thật, không có ai kỳ tài về trí nhớ ngoại ngữ như ông Phan Đăng Lưu. Đúng là một bậc hào kiệt.
Thầy tôi kể, khi vào tù thầy tôi chỉ học tiếng Pháp ở trình độ “tiểu học” (primaire), nhưng nhờ học tiếng Pháp trong tù dưới sự hướng dẫn của thầy Phan Đăng Lưu, thầy tôi đã đạt trình độ tiếng Pháp tương đối khá. Sau bao nhiêu năm, khi tập kết công tác ở miền Bắc rồi được sang thăm Liên Xô, thì ông cụ thân sinh tôi còn đọc được báo Sự Thật của Liên Xô bản in tiếng Pháp.
Thầy tôi kể, ông Phan Đăng Lưu ra tù trước thầy tôi, rồi khi ông được Đảng cử sang Hồng Kông dự một cuộc hội nghị của Quốc tế cộng sản, bước xuống thuyền Ông mới trau dồi tiếng Trung Quốc. Vậy mà khi sang tới Hồng Kông, Ông đã có thể giao tiếp rất ổn bằng tiếng Tàu.
Cuộc đời hoạt động Cách mạng của ông Phan Đăng Lưu đã dừng ở năm 1941, năm ông mới vừa 40 tuổi. Ông bị thực dân Pháp xử bắn vì chúng khép tội ông là “lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ”, dù ông được trung ương Đảng đặc phái vào Nam Kỳ để truyền đạt lệnh ngừng cuộc khởi nghĩa vì tình hình chưa chín muồi, khởi nghĩa sớm sẽ bị thực dân Pháp dập tắt. Nhưng khi ông vào tới Sài Gòn thì cuộc khởi nghĩa đã nổ ra.
Phan Đăng Lưu là một trong những nhà lãnh đạo uy tín và tài ba của Đảng Cộng sản Đông Dương, nhưng khi là bạn tù của Phan Đăng Lưu, ông cụ thân sinh ra tôi lại nhớ nhiều nhất ở Phan Đăng Lưu là một người kỳ tài về học tập, nhất là về ngoại ngữ, lại học và dạy học ngoại ngữ rất hiệu quả cho bạn tù ở Nhà đày Buôn Ma Thuột.
Khi Phan Đăng Lưu ở tù, ông đã biến nhà tù thành trường học, đúng như sau này người ta thường viết về nhà tù thực dân Pháp.
Bình luận (0)