Sự thật về án tử hình Phó tổng trấn Gia Định thành

Vua Minh Mạng và Lê Văn Duyệt hầu như hoàn toàn nhất trí trong bản án tử hình Phó tổng trấn Gia Định thành Huỳnh Công Lý. Chỉ sau vụ Lê Văn Khôi và vụ xiềng mồ Lê Văn Duyệt, trong dân gian mới đồn thổi một huyền thoại ly kỳ và rùng rợn quanh ngôi mộ ông này ở cánh đồng tha ma (nay là Q.3 và Q.10, TP.HCM).

TRANH: John Crawfurd 1828

Khoảng năm 1880, khi Trương Vĩnh Ký diễn thuyết về Sài Gòn xưa có nhắc lại chuyện này, rằng: Mộ đó do vua Minh Mạng xây để tôn vinh Huỳnh Công Lý là bố vợ mình; Lý bị chặt đầu theo lệnh Lê Văn Duyệt; trong khi Duyệt về kinh vì công vụ, Lý giao du thân mật với các bà vợ của Duyệt; lúc trở lại nhiệm sở, Duyệt liền cho giết Lý không chứng cớ chính đáng và không vị nể Minh Mạng (theo Trương Vĩnh Ký - Ký ức lịch sử về Sài Gòn và các vùng phụ cận, NXB Trẻ, 1997).

Từ đó, các nhà nghiên cứu Pháp, các tiểu thuyết gia lịch sử thường lấy huyền thoại này thêm vào mối mâu thuẫn sâu sắc giữa Minh Mạng và Lê Văn Duyệt, trong khi sự thật hoàn toàn trái ngược.

Theo Quốc sử quán Đại Nam thực lục, tập 3, tr.12: Tháng 2 năm Nhâm Tuất (1802), Huỳnh Công Lý được Nguyễn Ánh sai làm Vệ úy thuộc dinh Túc trực, coi 10 đội với 500 quân. Dinh Túc trực chia ra 10 vệ. Cầm đầu dinh là một Đô thống chế (như cấp tướng nay). Cầm đầu vệ là một Vệ úy (như cấp tá nay). Lúc này, Nguyễn Ánh vừa thâu phục được Phú Xuân (Huế) và lấy được Qui Nhơn, xong chưa tiến quân ra Bắc. Tháng 5, Nguyễn Ánh lấy niên hiệu Gia Long và tháng 7 đem quân ra Bắc Hà. Tháng 10 năm Gia Long thứ 10 (1811) Vệ úy Lý đi trấn thủ Bình Định (Đại Nam thực lục tập 5, tr.133). Cũng theo Đại Nam thực lục: Tháng 9 năm Gia Long 14, Huỳnh Công Lý được gọi về kinh làm Tả thống chế coi 5 vệ binh. Sau 13 năm mới thăng từ Vệ úy lên Thống chế.

ẢNH: Tư liệu của LÊ NGUYỄN

Tháng 8 năm Gia Long 17, Huỳnh Công Lý được sai làm Phó tổng trấn Gia Định thành phụ giúp cho Tổng trấn Nguyễn Huỳnh Đức. Đương thời, Trịnh Hoài Đức làm Hiệp tổng trấn. Đó là 3 chức cao cấp nhất Gia Định thành gồm cả 5 trấn miền Nam.

Mùa xuân năm Gia Long 18, Trịnh Hoài Đức ghi công Huỳnh Công Lý cùng dân phu khai thông sông cũ Sài Gòn (tức rạch Bến Nghé từ Sài Gòn vào Chợ Lớn nay) làm cho "sâu rộng nhanh chóng, ghe thuyền đi lại... hát xướng, ngày đêm nối nhau, thực là nơi đô hội trên bến dưới thuyền" (Trịnh Hoài Đức - Gia Định thành thông chí).

Tháng 10 cùng năm, Tổng trấn Nguyễn Huỳnh Đức chết. Gia Long cho Chưởng hữu quân Nguyễn Văn Nhân thay. Nhưng đến ngày 19.12 cùng năm (Tây lịch đã sang 1820), Gia Long qua đời, Minh Mạng nối ngôi. Tháng 2 năm Minh Mạng 1 (1820) Nguyễn Văn Nhân xin về kinh chịu tang, cho Trịnh Hoài Đức giữ ấn quyền Tổng trấn.

Tháng 5 cũng năm Minh Mạng 1, lấy Lê Văn Duyệt làm Tổng trấn Gia Định. Một tháng sau, Trịnh Hoài Đức được triệu về kinh. Tháng 7, Duyệt sai Lý đi đánh giặc Kế cướp phá trên các đạo Quang Hóa, Quang Phong và Thuận Thành (vùng biên giới Tây Ninh). Lý thắng trận.

Tháng 9 cùng năm, Phó tổng trấn Gia Định tham lam bị quân nhân tố cáo hơn 10 việc. Lê Văn Duyệt tâu lên. Vua bảo Nguyễn Văn Nhân và Nguyễn Đức Xuyên rằng: "Không ngờ Lý quá đến thế, công trạng hắn có gì bằng các khanh..., thế mà bóc lột tiểu dân, làm con mọt nước. Nay tuy dùng phép buộc tội nhưng dân đã khốn khổ rồi". Đình thần hội bàn nội vụ: Lý bị người kiện, nếu triệu về kinh để xét, tất phải đòi nhân chứng đến, không bằng để ở thành (Gia Định) mà tra xét thì tiện hơn. Vua Minh Mạng cho là phải, bèn hạ Lý xuống ngục, sai thiên sự Hình bộ Nguyễn Đình Thịnh đến hội với tào thần (quan án) ở thành (Gia Định) mà xét hỏi. Rồi thấy Trấn thủ Biên Hòa là Tống Văn Khương, ký lục là Hoàng Công Xuân, cai bạ là Bùi Phụ Đạo, vì trước thiện tiện bắt binh dân làm việc riêng cho Lý, việc phát giác, đều bị bắt.

Ít lâu sau, Minh Mạng lại nói: "Trẫm nuôi dân như con, thực không kể phí tổn. Nhưng bọn quan lại tham lam xảo quyệt... (như) gần đây Huỳnh Công Lý làm Phó tổng trấn Gia Định chẳng bao lâu mà bóc lột của dân đến trên 3 vạn...".

Lý bị tội tham nhũng, tang vật đến trên 2 vạn quan tiền, thành thần Gia Định đã xét hỏi. Khi thành án, giao đình thần bàn xét, đáng tội chết, bèn đem giết, tịch thu tài sản trả lại cho binh dân. Minh Mạng nói: Gia Định là nơi đất rộng dân đông, cha ta (Gia Long) mưu tính... khôi phục cơ đồ... Từ trước đến nay vẫn thận trọng lựa chọn những trọng thần công lao danh vọng sai trấn phủ cho muôn dân yên ổn. Không may có Huỳnh Công Lý lấy tư cách đê hèn, tham bạo, ăn trái pháp luật đến muôn vạn, bắt người làm việc riêng tốn hàng nghìn, mọt dân hại nước đến thế là cùng… Lại dụ cho đại thần văn võ nên lấy việc Huỳnh Công Lý làm răn (Đại Nam thực lục, tập 5, tr.223).

Như vậy, không hề có những chuyện Lê Văn Duyệt chuyên quyền tiền trảm hậu tấu. Huyền thoại xuyên tạc này làm giảm giá trị cả Lê Văn Duyệt lẫn Minh Mạng - hai nhân vật lớn của lịch sử cận đại VN. Nếu có xung khắc giữa hai người, dù nổ ra sau khi Lê Văn Duyệt qua đời, thì đó mâu thuẫn về chiến lược bảo vệ và phát triển dân tộc ta mà thôi.

(Trích Tạp ghi Việt Sử Địa của cố học giả Nguyễn Đình Đầu do NXB Trẻ ấn hành)