Truyền thuyết và sự thật về tòa thành cổ nhất Việt Nam

Thế kỷ 10, sau khi đánh thắng quân Nam Hán, Ngô Quyền xưng vương, đóng đô ở Cổ Loa. Từ thế kỷ 11 về sau, Cổ Loa không còn là trung tâm chính trị nữa.

Theo truyền thuyết, khi An Dương Vương cho xây thành Cổ Loa làm kinh đô nước Âu Lạc, nhưng xây lần nào cũng bị sập. Rùa thần Kim Quy đã hiện lên và bò quanh thành. An Dương Vương cho xây theo dấu chân rùa thần, từ đó thành mới vững (thực tế thì các nhà khảo cổ phát hiện, chân thành được kè một lớp đá tảng để gia cố). Truyền thuyết còn kể, tướng Cao Lỗ của nước Âu Lạc làm được nỏ thần có thể bắn ra hàng ngàn mũi tên là do lẩy nỏ làm từ chiếc móng của rùa thần. Sau này, các nhà nghiên cứu chỉ ra tướng Cao Lỗ là nhân vật có thật trong lịch sử và "nỏ thần" là nỏ liễu, mỗi lần bắn ra được 10 mũi tên (theo Việt sử lược).

Tương truyền, thành có 9 vòng xoáy trôn ốc (nên còn gọi là thành Ốc), nhưng theo dấu tích còn lại, Cổ Loa gồm 3 vòng thành đắp bằng đất (tổng chiều dài khoảng 16 km) trên diện tích gần 46 ha.

Ở đây còn có đền thờ An Dương Vương được xây dựng khoảng thế kỷ 17. Trước đền có hồ nước thông với ngoài thành. Giữa hồ có giếng Ngọc, nơi được cho là Trọng Thủy đã nhảy xuống tự vẫn vì gây ra cái chết của vợ mình là Mỵ Châu.

Theo Thanhcoloa, đền có hai cổng vào (Nghi môn ngoại, Nghi môn nội) xây kiểu cuốn vòm, tầng dưới là 3 lối đi, tầng trên là vọng lâu hai tầng tám mái. Theo phong thủy, đền được xây trên "đầu rồng", nên ở hai bên sân có đào hai cái giếng nhỏ tượng trưng cho "mắt rồng", cạnh hai gò đất cao là "hàm rồng". Trong hậu cung có tượng vua An Dương Vương đúc bằng đồng, nặng 200 kg, niên đại năm 1897.