Từ vụ cuộc thi Genius Olympiad: Để không còn tranh chấp sản phẩm sáng tạo

Sự việc một học sinh (HS) tố một HS khác "ăn cắp" bài luận của mình (với nghi ngờ có sự "tiếp tay"của một thầy giáo) để dự thi cuộc thi Genius Olympiad 2023 ở Mỹ đến nay đã có kết quả ban đầu. Genius Olympiad chính thức xóa tên nam sinh Trường THPT Gia Định khỏi danh sách đạt giải. Ban tổ chức Genius Olympiad kết luận bài thi của HS Trường THPT Gia Định có mức độ tương đồng cao (86%) với bài thi gốc.

Theo nhiều chuyên gia, câu chuyện này không phải là một hiện tượng hy hữu, khi mà thực tế môi trường trường học ở VN hiện nay dường như đang là nơi thuận lợi trong việc dung túng hành vi đạo văn.

ĐỪNG GỌT GIŨA SỰ SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH

Theo TS Đặng Văn Sơn, Trung tâm Nano và năng lượng, Trường ĐH Khoa học tự nhiên, ĐH Quốc gia Hà Nội, về lâu dài, để giảm thiểu việc HS trở thành "nạn nhân" của tranh chấp sản phẩm sáng tạo, cách tốt nhất có thể làm là nâng cao nhận thức chung trong HS, sinh viên, và đặc biệt là trong các thầy cô giáo.

Những thầy cô giáo tham gia hoạt động hướng dẫn HS, sinh viên sáng tạo cần phải có nhận thức nghiêm túc về vấn đề đạo văn, đặc biệt là về quyền sở hữu trí tuệ. Ở VN nói riêng và châu Á nói chung, xã hội vẫn chưa chú trọng tới vấn đề đạo đức học thuật, tới quyền sở hữu trí tuệ, vẫn thường xem nhẹ việc ai đó sao chép sản phẩm sáng tạo của người khác. Muốn hội nhập thì cần phải tuân thủ "luật chơi" mà người thoạt tiên là do giới học thuật phương Tây đặt ra, và giờ nó là chuẩn mực mà giới học thuật toàn cầu tuân thủ.

Trong môi trường học thuật, trường học, người thầy sẽ phải giáo dục trò về việc tuân thủ liêm chính học thuật. "Hiện nay nhiều trường tư ở Hà Nội đã làm khá tốt việc này. Tôi tham gia hướng dẫn HS các trường này thực hiện các hoạt động STEM thì nhận thấy thậm chí nhiều em là HS lớp 5 nhưng đã biết khi sao chép của ai thì phải dẫn nguồn thế nào, chứ không biến của người khác thành của mình. Giờ chúng ta phải dạy HS việc đó", TS Sơn nói.

Còn theo PGS Chu Cẩm Thơ, Trưởng ban Nghiên cứu đánh giá giáo dục, Viện Khoa học giáo dục VN, ngoài giáo dục HS về sự trung thực, các thầy cô cũng cần phải tạo một môi trường mà ở đó đề cao sự trung thực. Độ tuổi thiếu niên là độ tuổi có sự sáng tạo mạnh mẽ, nên các quốc gia phát triển rất quan tâm khích lệ sự sáng tạo ở độ tuổi này. Việc khích lệ không chỉ thể hiện ở chỗ tổ chức nhiều cuộc thi sáng tạo mà còn tổ chức nhiều câu lạc bộ cho HS tham gia sáng tạo, hoặc ngay trong các môn học trên lớp cũng có không gian cho HS sáng tạo.

Ở các nước có nền giáo dục phổ thông phát triển, sự sáng tạo của HS được ghi nhận ngay từ mức độ ban đầu, khi nó đang hoàn toàn là của HS. Những người hướng dẫn, dẫn dắt các em đều được đào tạo về sự chính trực, nên họ tôn trọng sản phẩm "nguyên bản" của các em. Khi các em muốn gửi sản phẩm đi dự thi, thông thường giáo viên để cho các em được tiếp cận trực tiếp với kỳ thi, để tránh tình trạng thông qua trung gian (qua thầy cô, qua nhà trường). Trong khi đó, ở VN rất phổ biến việc người dự thi tìm đến các thầy cô, các hướng dẫn viên, thậm chí còn luyện để thi… Điều này không chỉ khiến mức độ bảo mật của ý tưởng ban đầu bị giảm, mà ngay cả sự sáng tạo thực sự của các em cũng không còn, đã bị gọt giũa.

"Thầy cô giáo cần tôn trọng, để các em được là chính các em", PGS Thơ chia sẻ.

CHỤP MÀN HÌNH

ĐƯA RA CỘNG ĐỒNG CŨNG LÀ MỘT CÁCH TỰ VỆ CHÍNH ĐÁNG

Theo TS Đặng Văn Sơn, về mặt lý thuyết, một HS khi có sản phẩm sáng tạo vẫn có thể đăng ký để bảo hộ bản quyền cho sản phẩm của mình. Nhưng trên thực tế, với các sản phẩm trí tuệ không phục vụ cho mục đích kinh doanh, ví dụ như các bài viết, các sản phẩm được làm ra trong quá trình học tập (bài làm văn, bài tập, bức tranh…), thông thường không ai đăng ký bảo hộ cả. Ngay cả với các nhà khoa học, khi có một công trình nghiên cứu khoa học, cũng ít ai nghĩ tới việc bảo hộ cho công trình của mình. Vì thế, khi xảy ra việc đạo văn, vi phạm đầu tiên người ta nghĩ tới là đạo đức, liêm chính học thuật, chứ ít khi người ta cho rằng vi phạm quyền bảo hộ, quyền sở hữu. Hơn nữa, trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, được sử dụng (một phần hay toàn phần) sản phẩm của người khác cho mục đích học thuật, mà không cần phải xin phép tác giả (người sở hữu sản phẩm trí tuệ), chỉ cần ghi nguồn trích dẫn.

Do đó, theo TS Sơn, khi giữa 2 HS xảy ra tranh chấp về bản quyền sở hữu sản phẩm sáng tạo thì rất khó giải quyết về mặt luật pháp. Ngay cả với sản phẩm sáng tạo đã được bảo hộ mà bị "đạo" nhưng không vì mục đích kinh doanh thì cũng không thể kiện được. Hành vi "đạo" đó chỉ bị quy kết là vi phạm về đạo đức.

"Trong giới học thuật, khi phát hiện có ai đó sử dụng sản phẩm của mình, động thái đầu tiên mà nhà khoa học thường làm là báo cho nhà xuất bản. Nhà xuất bản có nghĩa vụ thông báo lại cho tác giả của công trình có nghi vấn về đạo văn. Nếu theo nguyên tắc xử lý đó áp dụng vào các cuộc thi thì "nạn nhân"nên thông báo cho ban tổ chức cuộc thi. Ban tổ chức có trách nhiệm liên hệ với thí sinh để làm rõ sự việc. Nếu nhà xuất bản hoặc ban tổ chức làm việc không nghiêm túc, họ lờ đi hoặc không xử lý rốt ráo thì có lẽ đưa sự việc ra cộng đồng cũng là một cách để bảo vệ mình. Đó là cách tự vệ chính đáng", TS Sơn nhấn mạnh.