Yagán - ngôn ngữ chỉ có tiếng nói, không có chữ viết trên thế giới

Yagán là ngôn ngữ biệt lập do tộc người Yagán sử dụng trên quần đảo Tierra del Fuego (Đất Lửa) ở cực nam của lục địa Nam Mỹ. Vào năm 2009, chỉ còn một số ít người già nói được ngôn ngữ này, đến nay Yagán đã trở thành tử ngữ.

Wikipedia

Có người nói đùa rằng bà Cristina Calderón, 93 tuổi, thông thạo nhiều thứ tiếng như Yagán, Yahgan, Jagan, Iakan, Yámana, Háusi Kúta, Yágankuta, Tequenica và Yapoo. Thật ra đây chỉ là những từ khác nhau dùng để gọi một ngôn ngữ ít phổ biến nhất trên thế giới, đó là Yagán.

Bà Cristina Calderón (1928–2022) sống ở khu Villa Ukika trên đảo Navarino là người cuối cùng còn nói được tiếng Yagán ở miền Nam Chile. Ngày 16.2.2022, bà Cristina Calderón qua đời do biến chứng của Covid-19, không còn ai có thể thay thế bà để bảo vệ nền văn hóa tổ tiên, vì tiếng Yagán đã biến mất hoàn toàn.

Vài nét về tiếng Yagán

Mặc dù một số nhà ngôn ngữ học đã cố gắng liên hệ nó với tiếng Kawésqar - một ngôn ngữ cực kỳ nguy cấp bị cô lập ở miền nam Chile và tiếng Chono - một ngôn ngữ đã mai một, chỉ còn tìm thấy trong sách giáo lý thế kỷ 18, song vẫn chưa ai tìm thấy điểm chung giữa những ngôn ngữ này.

Theo nhà báo Aliciamarie Rodriguez, trong ngôn ngữ Yagán có một từ gọi là "mamihlapinatapai", đã giữ kỷ lục là từ cô đọng nhất vào năm 1993. Đây là một từ được coi là "không thể dịch được", dùng để truyền đạt một khái niệm thiếu định nghĩa chính xác trong hầu hết các ngôn ngữ thông thường.

guinnessworldrecords.com

Oliver Vogel (eldesconcierto.cl)

Tuy nhiên, có thể hiểu "mamihlapinatapai" là một cái nhìn không thành lời song có ý nghĩa, một sự tâm giao giữa hai người trong một khoảnh khắc riêng tư, khi cả hai đều biết đối tác hiểu những gì đang được bày tỏ.

Một lý do để "mamihlapinatapai" trở nên nổi tiếng là vì nó được nhắc đến trong bộ phim tài liệu Life in a Day năm 2011, một phim mô tả cuộc sống của mọi người trên khắp thế giới, trong đó có cảnh một thiếu nữ nói về ý nghĩa, nguồn gốc và cách phát âm của "mamihlapinatapai".

Người duy nhất còn nói được tiếng Yagán

Bà Cristina Calderón sinh năm 1928 tại Isla Navarino, một hòn đảo của Chile nằm ở cực nam của Nam Mỹ. Sau cái chết của người chị vào năm 2003, bà Calderón tuyên bố mình là người duy nhất còn nói được tiếng Yagán. Đối với nhiều người, bà là một trong những biểu tượng văn hóa đối với các cộng đồng bản địa của Chile.

Bà Cristina sống trong cộng đồng của dân tộc mình, cố gắng duy trì các phong tục và tín ngưỡng của tổ tiên. Tộc Yagán là những người du mục chèo thuyền kiếm sống suốt 6.000 năm qua. Họ chèo xuyên qua các kênh xa xôi, biệt lập của quần đảo Tierra del Fuego. Bệnh tật, sự di dời và khai thác đã khiến dân số của họ giảm nhanh chóng, chỉ còn 70 người vào năm 1930. Áp lực phải nói ngôn ngữ của quốc gia mà họ sinh sống và làm việc, cũng như thành kiến của xã hội đối với các nhóm bản địa, cuối cùng người Yagán buộc phải từ bỏ tiếng mẹ đẻ của mình.

Bà Cristina đã để lại cho thế giới một món quà lịch sử vô giá, đó là một quyển từ điển nhỏ có nhan đề là Yagankuta, ghi lại tiếng Yagán để bảo tồn ngôn ngữ của dân tộc bà, kèm theo là các bản dịch hoàn chỉnh sang tiếng Tây Ban Nha. Những nỗ lực này đã giúp bà được Hội đồng Văn hóa và Nghệ thuật Quốc gia Chile công nhận là "Kho báu sống của con người".

Felipe Sasso (eldesconcierto.cl)

Về ngôn ngữ Yagán, Cristina Zarraga - cháu gái của Calderón, đã hỗ trợ dự án phiên âm và thậm chí còn tạo một CD có các từ Yagán được ghi lại để đi kèm với từ điển. Vào năm 2017, Tập đoàn Phát triển Bản địa Quốc gia Chile đã triệu tập một hội thảo để lên kế hoạch cho một chương trình giáo dục bằng ngôn ngữ Yagán; đến tháng 6.2019, họ có kế hoạch khánh thành một tổ ngôn ngữ trong cộng đồng Bahía Mejillones, gần Puerto Williams. Chính phủ cũng đã tài trợ cho việc xuất bản một "từ điển ngắn gọn và minh họa" về ngôn ngữ Yagán.