Khám phá những nghi lễ xưa miệt nam sông Hậu

Miệt nam sông Hậu được phản ánh trong tác phẩm Phong tục miệt Nam sông Hậu của tác giả Trần Minh Thương (NXB Tổng hợp TP.HCM ấn hành) là vùng văn hóa phong phú thuộc một số địa phương: Cần Thơ, Hậu Giang, Sóc Trăng, Bạc Liêu, An Giang, Kiên Giang. Sách giúp độc giả khám phá những nghi lễ gắn liền với phong tục, tập quán từ thuở cha ông mở cõi cho đến nay.

Theo tác giả Trần Minh Thương: “Dân gian vùng sông nước miệt nam sông Hậu quan niệm khá đơn giản: đứa trẻ được sinh ra là do các tiên mụ, mà trực tiếp 12 bà mụ nặn ra ban cho, nên khi mới 3 ngày tuổi, ông bà hoặc cha mẹ đứa bé sẽ làm lễ đặt tên”. Ở miền quê Sóc Trăng, Bạc Liêu… nghi lễ đặt tên không làm rình rang mà “chỉ nấu nồi chè dọn lên bàn thờ cúng trình từ đường, tổ tiên (tất nhiên cũng dọn cúng trên cả bàn thờ Phật, Thổ thần, Thổ địa...) cùng với hoa, nước trà. Người cha khấn vái, cúi xin chư vị Tiên bà, Tôn thần chứng giám lòng thành. Khấn vái xong, đợi nhang cháy tàn nửa cây là dọn chè ra để người nhà cùng ăn”.

Những nghi lễ gắn liền với phong tục tập quán ấy, giờ đây có những nét hiện còn gìn giữ, lưu truyền và cũng có nhiều điều dần phôi pha theo năm tháng Tác giả Trần Minh Thương

Có rất nhiều người thường thắc mắc vì sao người dân miệt nam sông Hậu và Nam bộ nói chung gọi đứa con đầu lòng là thứ hai mà không gọi con cả? Nhà nghiên cứu Trần Minh Thương cho rằng có ít nhất 3 cách giải thích: “Một là dân gian Tây Nam bộ tin rằng việc vua Gia Long sau khi lên ngôi hoàng đế đã không lập Hoàng hậu, không phong Đông cung Thái tử để dành vị trí này tưởng nhớ người vợ là Tống Thị Lan và Hoàng tử Cảnh, con trai cả đã mất. Từ đó trong dân gian không ai dám gọi con lớn là con cả. Hai là, người ta tin rằng đứa con cả là đứa con trong tưởng tượng, đã đi khỏi nhà làm thảo khấu từ trước khi có các em. Ngày đứa con này về cướp hòm vàng thì gặp ngay quan tài cha (mẹ) gắn liền với câu chuyện Nhưng quan phá quàn trong tích Điền Hoành. Ba là, người đứng đầu Hội đồng Hương chức thời Pháp thuộc có 12 chức vụ, trong đó Hương cả là chức vụ cao nhất nên người dân không dám đặt con trai lớn là con cả vì sợ mạo phạm”. Từ đó, dân gian miệt nam sông Hậu thường đặt tên con theo thứ từ hai trở đi tới út, nhiều quá thì chuyển sang út thêm, út chót…; rồi đặt theo năm sinh: Hai Sửu, Ba Mẹo, Năm Thìn, Bảy Hợi…, hoặc lấy địa danh gắn với tên cho dễ nhớ.

Ảnh: NXB

Trong số những nét văn hóa bản địa độc đáo của đồng bằng sông Cửu Long có tục coi mắt nàng dâu, với những cách rất khéo léo. Việc này của nhà trai, thông qua bà con lân cận, láng giềng của đàng gái hoặc tìm cách xem lén, để tìm hiểu tuổi tác, nhân thân hai bên nội ngoại. Thường người mẹ hay làm việc này thông qua đám cưới, đám giỗ mỗi khi có cô gái mà con trai mình để ý có mặt. Tác giả Trần Minh Thương bật mí thêm: “Có khi bà giả đò đến xin tro bếp về gội đầu. Nếu cô gái xúc tro đem cho có nghĩa là bếp núc không vén khéo, còn đáp lời hỏi xin tro, rằng bếp không còn tro vì đã dọn sạch từ chiều qua, thì coi như cô gái được chấm…”.

Ở miệt nam sông Hậu, đám nói là nghi lễ quan trọng của quá trình dựng vợ gả chồng. Lễ này được nhà gái làm rình rang, che rạp từ mấy ngày hôm trước, trên cổng rạp treo bảng Lễ đăng khoa. Còn bên nhà trai không che rạp bởi lượng khách không đông lắm, chủ yếu bà con nội ngoại. Đêm nhóm họ làm vài ba con vịt nấu cháo để anh em chú bác lai rai vài chung rượu và đờn ca tài tử để sáng mai trưởng tộc (hay chủ lễ) sang nhà gái. Sau đám nói thì đến đám cưới và rước dâu. Rồi 3 ngày sau đám cưới, cha mẹ chú rể cùng đôi vợ chồng trẻ mang theo cặp vịt sang nhà gái gọi là lễ phản bái, giúp tình sui gia càng thêm thắt chặt.

Thạc sĩ Trần Minh Thương (hội viên Hội Văn nghệ dân gian VN) sinh năm 1971; bút danh: Thạch Ba Xuyên, Tửu Hoàng, Hai Miệt Vườn. Anh là tác giả nhiều cuốn sách giá trị: Ca dao Tây Nam bộ dưới góc nhìn thư pháp thể loại, Đặc điểm văn hóa sông nước miền Tây Nam bộ, Hương sắc miền Tây, Ăn tết chơi tết ở miền Tây...

Chuyện trai gái yêu nhau không được cha mẹ chấp nhận cũng xảy ra nhiều bi kịch. Đặc biệt, người miền Tây Nam bộ có lễ thú phạt rất lạ. Khi cô gái thương quá, bất chấp cha mẹ, tình nguyện về nhà chàng trai, thì để đỡ bẽ mặt, một lễ nhỏ được tổ chức nhẹ nhàng. “Nhà trai mượn người lớn tuổi biết nghi lễ và ăn nói làm chủ lễ rồi chuẩn bị cặp vịt, mâm trầu rượu, đôi bông tai sang nhà gái. Chủ lễ rót trà rượu tạ lỗi, thưa chuyện xin nhà gái bỏ qua lỗi lầm mà đôi trẻ đã trót gây ra…”, tác giả Trần Minh Thương kể lại trong sách. Đồng thời tác giả cho biết: “Những nghi lễ gắn liền với phong tục tập quán ấy, giờ đây có những nét còn gìn giữ, lưu truyền và cũng có nhiều điều dần phôi pha theo năm tháng. Đó là quy luật tất yếu của cuộc sống, khó lòng mà cưỡng lại được, dù rằng những người hoài cổ sẽ cảm thấy luyến tiếc, hụt hẫng”.