5G ở Cùa

Từ TT.Cam Lộ, muốn vào Cùa thuộc địa phận 2 xã Cam Chính và Cam Nghĩa (cùng H.Cam Lộ, Quảng Trị) phải di chuyển theo con đường độc đạo băng qua vùng núi đồi, hai bên xanh rì rừng keo lai. Vượt qua hết những khúc cua nguy hiểm, một thung lũng trù phú sậm màu đất đỏ bazan hiện ra.

Địa thế đặc biệt này từng được vua Hàm Nghi lựa chọn trong hành trình xuất bôn kháng Pháp vào năm 1885, dựng sơn phòng Tân Sở, ra chiếu Cần Vương. Qua tháng năm, dấu tích của thành quách cũ chẳng còn lại gì, nhưng vùng Cùa vẫn mang trong mình rất nhiều trầm tích, thúc giục người đời tìm đến chiêm ngưỡng, khai phá. Tất cả đúc kết ở trong 5 chữ G: giếng, gà, gạo, gia vị và… girl (con gái).

1. Nhiều người đã biết đến làng giếng cổ Gio An (H.Gio Linh, Quảng Trị), nhưng không phải ai cũng biết vùng Cùa có giếng cổ khá nhiều, khác biệt và trở thành “di sản”.

Ông Nguyễn Văn Hiếu, Trưởng thôn Mai Lộc 2, xã Cam Chính, người được mệnh danh là “nhà giếng cổ học”, cho hay hầu hết giếng vùng Cùa có niên đại hàng trăm năm.

“Ví dụ như giếng Cây Thị ở thôn Mai Lộc, xã Cam Chính khắc dòng chữ “Tân Hợi niên tạo”, hiểu là có từ năm 1911. Giếng này 2 đáy, được ghép bằng gỗ trai, loại gỗ ngâm dưới nước bao nhiêu cũng không hỏng, mục đích là để không bị động bùn. Thân giếng bằng đá ong, xếp lại với nhau bằng mộng mà không cần dùng vữa”, ông Hiếu nói. Những ngôi làng ở Cùa xây dựng hàng trăm năm trước, và hễ người dân đến đâu lập làng cũng phải chọn nguồn nước. “Hằng năm có ngày hội làng, bà con vẫn ra nạo vét giếng cổ, bởi đó là long mạch, là phúc họa của làng, không thể để cạn”, ông Hiếu giải thích.

Con gái xứ Cùa được tiếng duyên dáng

NGUYỄN PHÚC

Ông Nguyễn Minh Đức, Trưởng phòng Văn hóa H.Cam Lộ, cho hay chính quyền địa phương và ngành chức năng luôn dành kinh phí để gìn giữ hệ thống giếng cổ, dù không nhiều. “Chúng tôi vẫn đang rà soát lại, để giữ được càng nhiều giếng cổ ở Cùa càng tốt”, ông Đức nói.

2. Bạn có tin một con gà nặng chưa đầy 1 kg vẫn có thể bán được 300.000 đồng? Loài gà thả vườn này khá nhỏ con, nuôi mãi cũng chỉ trên dưới 1,2 kg là “hết lớn”. Gà Cùa chân nhỏ, lông mượt, mỏ dài, thịt thơm và dai. Ngoài yếu tố về giống, gà Cùa ngon là bởi chúng được chăn thả tự nhiên, “sáng ăn mối, tối ngủ cây”.

Ông Nguyễn Văn Hà, Chủ tịch UBND xã Cam Chính, quả quyết: “Nếu đến Cùa mà chưa ăn thịt gà, xem như… chưa đến”. Chỉ ở Cùa, thực khách không ăn thịt gà với lá chanh mà ăn với rau trần - một loại cây rừng được người dân đưa về trồng ở vườn nhà, lá dày, hương vị rất khác biệt.

Cô gái xứ Cùa thu hoạch tiêu

THANH LỘC

Giờ đây, khắp xóm làng Cùa có nhiều “nhà hàng gà Cùa” đón du khách dừng chân thưởng thức món gà. “Với gà Cùa mỗi người ăn một con là vừa”, chị Lê Thanh Oanh, du khách đến từ TP.Đồng Hới (Quảng Bình), chia sẻ sau khi trải nghiệm món đặc sản địa phương.

Muốn mang hương vị gà Cùa bay xa, nhiều nông dân mở trang trại nuôi gà quy mô lớn.

3. Cũng ở vùng Cùa, người ta đang cố tìm cách khôi phục một loại gạo cổ xưa, tên nghe rất lạ tai: gạo cồ.

Ông Nguyễn Văn Hiếu trình bày về cấu tạo của giếng Cây Thị

NGUYỄN PHÚC

Theo những bậc cao niên, nhiều năm trước người vùng Cùa vừa trồng lúa cạn vừa trồng lúa sâu. Lúa cạn cho ra gạo cồ, gieo trồng trên vùng đất cằn khô, nắng hạn đến mấy cũng không chết. Tương truyền giống lúa này được người vùng Cùa lấy từ vùng đồng bào dân tộc ít người.

“Với lúa cồ, chỉ cần cày đất và vại giống (gieo giống) rồi chờ thu hoạch. Vì phương thức canh tác là… không làm gì cả, nên năng suất rất thấp. Được cái gạo lại ngon, hạt không trắng nhưng giã ra ăn rất béo, có thể nấu bánh đúc hoặc bỏ thêm lá mía vào ăn cùng… Nhưng đó là chuyện từ trước. Chứ từ năm 1972, khi tôi đi bộ đội về làng thì không có gạo cồ nữa”, ông Nguyễn Hữu Khảng (86 tuổi, ở thôn Mai Đàn, xã Cam Chính) kể.

“Năng suất ngày trước thấp lắm! Lúa gạo ngày nay 1 sào thu được 15 gánh, thì lúa gạo cồ 1 sào chỉ được 3 gánh. Dù ngon đến mấy, gạo cồ bị mai một là vì lý do đó”, ông Nguyễn Văn Hà nói.

UBND xã Cam Chính đã cho người lên miền cao Đakrông, Hướng Hóa tìm giống cũ và chuẩn bị 4 sào đất để trồng thử, quyết tâm “ngày xưa ông bà trồng được thì giờ cũng trồng được”.

Giống gạo cồ được UBND xã Cam Chính chuẩn bị gieo để tìm lại ký ức gạo xưa

4. Gia vị cũng là một “chữ G” khác làm nên thương hiệu vùng Cùa.

Tưởng như khi được gieo trồng ở vùng đất đỏ bazan, mỗi thứ gia vị đều phô diễn hết tất thảy đặc trưng của mình. Như ớt, tiêu sẽ cay nồng hơn. Nén, giong riềng sẽ ngậy mùi hơn. Nghệ sẽ vàng hơn, bùi hơn… “Lâu nay không ai cắt nghĩa được nguyên cớ. Thành ra mọi người chỉ biết “đổ tội” cho đất đai nơi này quá tốt tươi, để cho những giống cho ra gia vị ấy sinh sôi mãnh liệt”, bà Nguyễn Thị Duyên, Phó chủ tịch UBND xã Cam Chính, thử lý giải.

Nhưng nổi tiếng nhất trong các sản phẩm gia vị ở Cùa có lẽ là tiêu. Loại tiêu này đã được Công ty CP Tổng công ty thương mại Quảng Trị (Sepon group) đóng gói, mang sang tận trời Âu và châu Mỹ để bán. “Tiêu Cùa sản xuất không đủ cung cấp cho thị trường nội địa, trong khi đó những container xuất sang châu Âu và châu Mỹ được bạn hàng Tây rất ưng bụng”, ông Hồ Xuân Hiếu, Chủ tịch HĐQT Sepon group, chia sẻ.

Gà Cùa giống nhỏ nhưng rất ngon

5. Chữ G cuối cùng, xin dành cho những cô gái xứ Cùa.

Có giả thuyết rằng, sở dĩ con gái xứ Cùa sắc đẹp mặn mà là vì ngày xưa khi vua Hàm Nghi đến Tân Sở có mang theo ít nhiều tì thiếp. Những người này không thể đi cùng đoàn nhà vua ra bắc, nên ở lại vùng Cùa, lập thất rồi sinh con đẻ cái. Tuy nhiên, giả thuyết này không thật vững, bởi thời điểm vua Hàm Nghi vội vã xuất bôn khỏi kinh thành Huế thì số lượng tì thiếp nếu có đi cùng thì cũng không nhiều… Một giả thuyết khác cho rằng con gái Cùa da trắng, môi hồng là vì nguồn nước ở nơi này.

Nhưng có lẽ không nên bàn sâu về các giả thuyết. Chỉ biết rằng, nét đẹp của phụ nữ vùng Cùa là có thật. Ông Nguyễn Văn Hà tủm tỉm: “Đẹp xấu còn tùy mắt người nhìn, nhưng quả thật con gái Cùa hầu hết đều có nét duyên dáng, từ hình thức đến lời ăn tiếng nói. Đã từng có nhiều cô gái xứ Cùa đạt các giải khoa khôi, hoa hậu ở những cuộc thi lớn nhỏ, chuyện đó ai cũng biết”.

Đến Cùa, múc gáo nước nơi giếng cổ rửa mặt, ăn đặc sản và ngắm nhìn những cô gái, bạn sẽ nhận ra mình vừa có sự lựa chọn đúng khi đến với Cùa.