Biểu tượng rồng thời Lý có tính dân chủ

Hội tụ sức mạnh để bay lên

Trong nghệ thuật tạo hình thời Lý, hình tượng con rồng có thể xem là biểu tượng linh thiêng mang đậm giá trị và hồn cốt của thời đại. Nó không chỉ thiết lập nên một hình ảnh riêng biệt cho triều đại này ở Việt Nam mà còn tạo ra sự khác biệt đối với hình tượng rồng ở châu Á. Mặc dù chịu ảnh hưởng ít nhiều từ rồng thời nhà Đường, nhưng yếu tố Chămpa và tiết tấu hình sin đã mang lại dáng vẻ vô cùng đặc biệt. Trong dáng vẻ nhìn nghiêng, chính tiết tấu hình sin thót dần về phía đuôi, khiến cho con vật linh này dường như hội tụ một sức bật mạnh mẽ để bay lên trên nền vân mây lăn tăn như yếu tố phụ họa. Chưa kể đến chiếc mào rồng được biến đổi trong tiết diện hình lá đề, như tượng trưng cho tinh thần Phật giáo hòa đồng với lý tưởng Nho giáo của thời đại, khiến cho biểu tượng này thực sự trở nên đặc sắc.

PGS-TS Trang Thanh Hiền, Trường đại học Mỹ thuật Việt Nam

Vị thần hộ pháp Rồng và "phong cách thời trang"

Chúng ta thấy hình ảnh rồng trong khá nhiều bi ký chùa chiền của thời Lý. Trong đó, hình ảnh rồng luôn xuất hiện với tư cách là linh vật huyền thoại đã được giác ngộ, là thần hộ pháp. Có thể thấy hình ảnh rồng phun nước lưu ly trong văn bia Minh Tịnh, hay cửu long chạy đàn trong văn bia Sùng Thiện Diên Linh là một kiểu ánh xạ của thuyết long vương phun nước khi đức Phật đản sinh. Như vậy, đến đây có thể thấy rằng mỹ thuật thời Lý-Trần (như cách gọi của Chu Quang Trứ) là mỹ thuật Phật giáo. Hình tượng rồng trong văn hóa thời Lý-Trần, cụ thể là trên các công trình kiến trúc, điêu khắc thời này, có lẽ đều mang trong đó những nội hàm của nhà Phật.

Rồng trở thành "phong cách thời trang" của cả thời Trần, đến mức cả dân đen lẫn nô bộc trong nhà thường dân cũng "đua đòi" thích chữ xăm rồng, khiến triều đình phải ra luật cấm. Hoàng gia nhà Trần, vốn là dân võ thuật miền biển, lại xăm hình rồng vào đùi để luôn nhớ nguồn gốc tổ tiên và tránh giao long (cá sấu, thuồng luồng). Quân sĩ nhà Trần đều xăm hình rồng hoa (thái long) ở bụng, lưng và hai bắp đùi như biểu hiện của hào khí Đông A.

Những cứ liệu trên cho thấy rồng là biểu tượng phổ dụng của thời Lý-Trần. Rồng xuất hiện trong cung điện, lầu gác của hoàng cung. Rồng được dùng để đặt tên cho tên núi, tên sông, tên chùa, tên tháp. Rồng là điềm lành báo hiệu thánh vương xuất hiện, hay trưng triệu chiến thắng trước quân thù. Rồng cuộn bay trên long bào, long cổn. Rồng đi vào nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc và hoạt động diễn xướng cung đình. Rồng ùa vào đời sống mỹ thuật của dân gian. Tuy nhiên, những biểu hiện phong phú ấy chỉ còn lại vài dòng trên các sử liệu.

Các hình tượng như song long hiến châu, rồng chầu lá đề, rồng trên thân cột theo mô hình tu di đài - cửu sơn bát hải, rồng - xi vẫn ngậm ngọc, rồng tràn ngập trên các dấu vết vật chất trong Hoàng thành Thăng Long cho thấy biểu tượng rồng không chỉ xuất hiện trong không gian chùa tháp Phật giáo mà đã trở thành yếu tố thường trực nổi trội trong văn hóa và nghệ thuật cung đình.

Một đặc điểm chung về mô típ rồng thời Lý là rồng ngậm ngọc châu. Theo chúng tôi, chưa một nghiên cứu nào trước đây giải mã ý nghĩa biểu tượng này. Thực chất, mô típ này xuất phát từ điển "long nữ hiến châu" trong kinh sách nhà Phật. Sự xuất hiện mô típ "long nữ hiến châu" chuyển thân nam mà thành Phật có thể coi là một dấu ấn về mặt tạo hình cho thấy những ảnh hưởng cụ thể của Phật giáo Đại Thừa trên đất Đại Việt vào thời kỳ này.

PGS-TS Trần Trọng Dương, Viện Nghiên cứu Hán Nôm

Dấu ấn rồng qua những cái tên "Long"

Khảo cứu của PGS-TS Trần Trọng Dương, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, cho thấy vào thời Lý, cái tên "long" xuất hiện nhiều trong bi ký và sử ký. Rồng xuất hiện ở điện Trường Xuân khiến vua đặt tên cho bảo tháp ở (Phật) Đồ Sơn là Tường Long. Rồng bay trên mặt biển thì dựng tháp ở núi Long Chương (vẻ rực rỡ của rồng). Rồng ùa thành đàn, thành đội qua hình dáng sông thì dựng tháp ở Long Đội (đội quân rồng). Rồng núi Long Tỵ đậu trên tay Khai Minh Vương báo đại thắng bình Chiêm như một điềm lành cho vị minh quân Lý Phật Mã (Lý Thái Tông). Rồng bay theo thuyền ngự của vua Lý Nhân Tông đến tận thác bờ Long Thủy trong trận đánh dẹp động Ma Sa. Rồi cửa Phi Long, gác Long Đồ, điện Hội Long, tường Long Thành, rồi Long Trì trong hoàng cung để diễn xướng rồng cuộn trên ngọn núi chúc thọ Vạn Tuế Nam Sơn…