Trần Cảo chết mờ ám và thái độ Trần Nguyên Hãn

Theo Lam Sơn thực lục, Đại Việt sử ký toàn thư và Đại Việt thông sử, Trần Cảo vốn tên là Hồ Ông, là con của một người ăn mày, lánh nạn trốn đến châu Ngọc Ma. Thổ quan châu ấy là Cầm Quý giả xưng Hồ Ông là dòng dõi vua Trần. Lê Lợi đón về làm vua, đặt niên hiệu là Thiên Khánh, vì “khi ấy người trong nước khổ vì những chính lệnh ngặt nghèo của giặc, mong tìm được người làm chủ, mà nhà vua thì nóng lòng muốn diệt giặc cứu dân”, “cho là dân nước ta vẫn còn nhớ họ Trần”, “vả lại muốn mượn tiếng đáp lại người Minh để làm tin”. Hà Nhậm Đại cho biết Trần Nguyên Hãn có vai trò rất lớn trong quyết định này. Lê triều khiếu vịnh thi tập tiết lộ: “Ông [Trần Nguyên Hãn] nhất trí với Lê Thái Tổ lập Trần Cảo để thỏa lòng mong muốn của dân”.

Trần Cảo được lập tháng 11 năm Ất Tỵ (1425). Lê Lợi đã tế cáo với vong linh các vua triều Trần vào đêm giao thừa năm đó. Lê Quý Đôn nói rõ thêm, sau khi lập Trần Cảo, Lê Lợi tự xưng là Kiểm hiệu Thái sư. Nói cách khác, vào cuối năm 1425, một triều đại Hậu Trần đã được thành lập, với hoàng đế là Thiên Khánh đế Trần Cảo, và thái sư đầu triều là Lê Lợi.

Dưới khả năng văn từ của Nguyễn Trãi, Lê Lợi liên tục đàm phán với tướng Minh nhằm thúc đẩy quân Minh chấp nhận rút lui, lập lại con cháu họ Trần. Quân trung từ mệnh tập còn chép hai tờ biểu cầu phong cho Trần Cảo, một tờ tấu cáo của Kiểm hiệu Thái sư Lê Lợi báo lên các tiên đế triều Trần về việc lập Trần Cảo làm vua, đều do Nguyễn Trãi chấp bút. Bản văn hội thề Đông Quan cho thấy có ít nhất 5 vị đại thần được ban quốc tính (họ Trần): Trần Ngân, Trần Văn Xảo, Trần Bi, Trần Lý, Trần Văn An. Cuối năm Thiên Khánh thứ 3 (1427), vua Minh sai Lý Kỳ và La Nhữ Kính sang nước ta sách phong Trần Cảo làm An Nam quốc vương. Nếu mọi việc cứ thế diễn ra, thì nhà Trần sẽ được tái lập và Lê Lợi trở thành đệ nhất công thần trung hưng. Tuy nhiên, lịch sử đã không diễn ra theo chiều hướng đó. Đại Việt sử ký toàn thư cho biết năm Thuận Thiên thứ 1 - thực chất phải là năm Thiên Khánh thứ 4 nhà Hậu Trần (1428), vào tháng giêng ngày 10 “Trần Cảo uống thuốc độc chết”.

Chỉ một cái chết của Trần Cảo mà Toàn thư chép đến bốn thuyết khác nhau. Chứng tỏ đây là một việc rất nhạy cảm, bí mật. Bốn thuyết này có điểm chung, đều nói Trần Cảo chạy trốn rồi chết. Nguyên nhân là do lo cho địa vị của mình. Hình ảnh Lê Lợi thì chỗ ác, chỗ hiền rất khác nhau:

Tập hợp các cách nói lại, tạm nhận định: Sau khi dẹp yên giặc Minh, vấn đề người làm vua trở nên gay gắt. Nhiều người bên phe Lê Lợi yêu cầu loại bỏ Trần Cảo. Trần Cảo lo sợ, đã cùng Văn Nhuệ (Văn Duệ) khởi sự trước ở thành Cổ Lộng, nhưng thất bại. Trần Cảo trốn về châu Ngọc Ma, bị người của Lê Lợi truy đuổi kịp, bắt giết.

Phản ứng của Trần Nguyên Hãn trong vụ này rất gay gắt. Lê triều khiếu vịnh thi tập cho biết: “Đến khi Thái Tổ lên ngôi, Trần Cảo bị giết, Hãn rất bất bình, nói: “Nhà vua tướng mạo như Việt vương Câu Tiễn, không thể nào cùng nhau chung hưởng yên vui…”, bèn xin về hưu”. Điều đó có nghĩa Trần Nguyên Hãn từ chức vì phản ứng trước việc Lê Lợi giết Trần Cảo, việc đáng lý hóa giải được mâu thuẫn. Vậy, tại sao cuối cùng Trần Nguyên Hãn vẫn bị giết?