Tránh những 'vết xe đổ' trong cuộc khủng hoảng dân số

Việt Nam trước ngưỡng cửa "già hóa"

Bộ trưởng Bộ Y tế Đào Hồng Lan nhận định, với xu hướng mức sinh xuống thấp và tuổi thọ tăng, Việt Nam còn khoảng 15 năm nữa để bước vào giai đoạn dân số già.

Từ giai đoạn bùng nổ dân số, sau một thập niên thực hiện chính sách kế hoạch hóa dân số (bắt đầu từ năm 1993), tổng tỷ suất sinh bình quân của Việt Nam đã giảm mạnh từ 3,5 xuống 2,1 con/phụ nữ. Cơ cấu dân số thay đổi, lực lượng lao động chiếm đa số, đưa Việt Nam bước vào thời kỳ dân số vàng từ năm 2007.

ẢNH: ĐỘC LẬP

Tuy nhiên đến nay, trước xu hướng kết hôn muộn và mức sinh giảm, dự báo theo phương án trung bình, dân số già (từ 65 tuổi trở lên) của Việt Nam sẽ tăng nhanh từ 7,4 triệu người vào năm 2019 lên 25,2 triệu người vào năm 2069. Tức là nếu năm 2019, cứ 2 trẻ em có 1 người già thì đến năm 2069, cứ 2 trẻ em sẽ có 3 người già.

Những nguy cơ và hệ lụy có thể đến sớm là thiếu hụt lao động, tiềm năng tăng trưởng kinh tế giảm sút, tiếp theo là suy giảm GDP và suy giảm dân số nghiêm trọng. Quỹ hưu trí quốc gia sẽ mất khả năng thanh toán, kích hoạt khủng hoảng an sinh cho người về hưu.

Bài học từ các nước phát triển

Trong báo cáo gần đây, GS-TS Nguyễn Thiện Nhân, đại biểu Quốc hội khóa XV, đề cập những bài học từ Nhật Bản, Hàn Quốc - những quốc gia hiện có mức sinh thấp nhất thế giới. Theo ông, xét về mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao, hàng chục năm liên tục thì Nhật Bản và Hàn Quốc đã rất thành công.

Tuy nhiên, thành tựu vượt bậc của các quốc gia này được xem là không bền vững khi cả hai nước đều đang rơi vào khủng hoảng nhân khẩu học, ảnh hưởng không nhỏ đến nền kinh tế.

Tính đến năm 2023, Nhật Bản trải qua 28 năm trì trệ kinh tế, GDP/người/năm chỉ bằng 76,5% mức của năm 1995. Họ cũng đã trải qua nửa thế kỷ có tổng tỷ suất sinh dưới mức thay thế. Dự báo đến năm 2200, dân số Nhật Bản chỉ còn 10 triệu người.

Tương tự, Hàn Quốc cũng đã trải qua 5 năm trì trệ kinh tế khi GDP/người bình quân từ 2019 - 2023 chỉ bằng 98% năm 2018. Sau 40 năm có tổng tỷ suất sinh dưới mức thay thế, đến nay, chỉ số này của Hàn Quốc giảm tới mức báo động là 0,72 - thấp nhất thế giới. Dự báo, năm 2100 dân số Hàn Quốc khoảng 20 triệu người.

Theo GS-TS Nguyễn Thiện Nhân, thế giới hiện có 38/42 nước thu nhập cao, có tổng tỷ suất sinh dưới 2. Có thể thấy quy luật chung ở các quốc gia này là quá trình chuyển từ nước thu nhập trung bình lên thu nhập cao thường "chưa kịp giàu đã già". Các nước càng giàu, GDP/người càng tăng, tổng tỷ suất sinh càng có xu hướng giảm.

Không thể áp đặt chuyện kết hôn, sinh con

Nói về các giải pháp thúc đẩy người trẻ kết hôn, sinh con, PGS-TS Phạm Mạnh Hà, chuyên gia tâm lý học, Trường ĐH Giáo dục (ĐH Quốc gia Hà Nội), nêu quan điểm: "Chúng ta không nên và cũng không thể áp đặt, buộc các bạn trẻ phải kết hôn sớm hay sinh con. Thay vào đó, cần điều chỉnh trách nhiệm xã hội, hài hòa với việc vận động người trẻ lập gia đình".

Theo ông, điều chỉnh là có các hình thức phù hợp như liên quan đến thuế, tài chính để thúc đẩy tuyên truyền, dịch vụ xã hội, tạo các quỹ hỗ trợ giảm học phí, chi phí khám sức khỏe, hỗ trợ thực phẩm, đồ dùng cho trẻ nhỏ... Bên cạnh đó, cần tăng mức giảm trừ gia cảnh, đặc biệt cho những người đang nuôi con nhỏ, giúp giảm bớt gánh nặng kinh tế.

TS Nguyễn Anh Tuấn, Viện Nghiên cứu thanh niên (Học viện Thanh thiếu niên Việt Nam), cho rằng cần tăng cường giáo dục thanh thiếu niên về trách nhiệm với đất nước, giá trị gia đình, hôn nhân, coi gia đình là động lực phát triển, thay vì là áp lực. Đồng thời, Nhà nước cũng cần có chiến lược đầu tư thích đáng đảm bảo thể lực, thể chất cho thanh niên; quan tâm nhiều hơn đến mức độ hạnh phúc, tinh thần giới trẻ.

GS-TS Nguyễn Đình Cử, nguyên Viện trưởng Viện Dân số và các vấn đề xã hội (Đại học Kinh tế quốc dân), đề xuất cần sớm trao quyền cho các cặp vợ chồng được quyết định số con, khoảng cách giữa các lần sinh cũng như loại bỏ các quy định đã không còn phù hợp như quy định kỷ luật đảng viên sinh con thứ 3 trở lên.

Thông tin về các chính sách khuyến khích kết hôn, sinh con, Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế) Lê Thanh Dũng cho biết, hiện một số địa phương đã có chính sách hỗ trợ sinh đủ 2 con, như hỗ trợ tiền, hiện vật, chi phí y tế... Đặc biệt, Quyết định 588/QĐ-TTg ngày 28.4.2020 của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt "Chương trình điều chỉnh mức sinh phù hợp các vùng, đối tượng đến năm 2030" với mục tiêu chính là duy trì mức sinh thay thế trên toàn quốc (mỗi phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ có 2 con).

Tuy nhiên, đối với các giải pháp bền vững như hỗ trợ mua nhà ở xã hội, ưu tiên được học trường công lập và một số chính sách khuyến khích khác dành cho những cặp vợ chồng sinh đủ 2 con trước 35 tuổi, ông Dũng cho rằng: "Đây là những chính sách lớn, cần sự tham gia của cả hệ thống chính trị và nguồn lực đầu tư lớn".

Cơ hội để "vượt bẫy" khủng hoảng

GS-TS Nguyễn Thiện Nhân cho rằng Việt Nam vẫn có thời cơ khi mới ở năm thứ 2 có tổng tỷ suất sinh dưới mức thay thế. Để tránh lặp lại những sai lầm đáng tiếc của các quốc gia phát triển, theo ông Nhân, cần có một triết lý quản trị nhân văn hơn.

Thay vì lấy mục tiêu tăng trưởng GDP cao, liên tục nhiều năm làm mục tiêu hàng đầu thì nên lấy hạnh phúc của nhân dân, sự trường tồn của dân tộc là mục tiêu cao nhất. Tăng trưởng kinh tế chỉ nên là một phương tiện, một công cụ để đạt được mục tiêu ấy.

Song song đó, cần khẩn trương hơn trong việc triển khai các chính sách khuyến khích kết hôn và sinh con; những chính sách thiết thực về trường học cho trẻ, chế độ nghỉ thai sản, giờ làm… Để mỗi gia đình có đủ khả năng nuôi dạy 2 con, việc tăng lương cho người lao động là điều cốt yếu, thay vì trông chờ vào sự hỗ trợ của Chính phủ.

GS Nguyễn Thiện Nhân cho rằng bài học từ các nước Đông Á và các nước thu nhập cao đã cho thấy Nhà nước cần chuyển từ quy định lương tối thiểu sang quy định lương đủ sống tối thiểu cho một gia đình "chuẩn mực" với 4 thành viên gồm cha mẹ và 2 con. Cùng với đó, một thị trường nhà ở xã hội cạnh tranh, minh bạch sẽ giúp người lao động dễ dàng tiếp cận những mái ấm phù hợp với túi tiền. Quan trọng nhất, Nghị quyết 21-NQ/TW năm 2017 về phát triển dân số trong tình hình mới và chiến lược dân số Việt Nam đến 2030 đã đặt ra mục tiêu hàng đầu là đảm bảo tổng tỷ suất sinh thay thế; tận dụng hiệu quả cơ cấu dân số vàng, thích ứng với già hóa dân số, phân bổ hợp lý và nâng cao chất lượng dân số. Đây chính là nền tảng cho các chính sách dài hạn, những biện pháp ứng phó từ sớm, từ xa với nguy cơ suy giảm dân số.