Vua Hàm Nghi hạ chiếu Cần Vương

Kinh thành thất thủ

Về phía Pháp, cuối tháng 5.1885, tướng De Courcy được bổ làm Toàn quyền chính trị và quân sự tại Bắc và Trung kỳ. Ngày 2.7.1885, De Courcy đến Huế, mang theo một tiểu đoàn lính Phi châu cùng những yêu sách ngang ngược như yêu cầu Nam triều ra lệnh cho sĩ phu và dân chúng tuân phục hoàn toàn chính thể bảo hộ, đặt điều kiện là khi phái đoàn vào đến Hoàng thành, vua Hàm Nghi phải bước xuống ngai vàng đích thân ra đón. Ngoài ra còn đòi tất cả nhân viên trong phái đoàn của Pháp phải được đi vào Đại Nội bằng cửa chính Ngọ Môn. Sự ngạo mạn của phía Pháp khiến phe chủ chiến tức giận và quyết định ra tay trước.

ẢNH: TƯ LIỆU

Vào khoảng 1 giờ sáng 5.7.1885 (tức 23.5 năm Ất Dậu), theo lệnh của Tôn Thất Thuyết - người cầm đầu phe chủ chiến ở triều đình, cuộc tấn công đã nổ ra đồng loạt vào các cứ điểm của Pháp tại Huế, trong đó có đồn Mang Cá và tòa Khâm sứ. Quân triều đình được bố trí thành nhiều cánh dưới sự chỉ huy của các tướng lĩnh như Trần Xuân Soạn và Tôn Thất Lệ, đã sử dụng đại bác bắn yểm trợ để tấn công dồn dập vào các vị trí địch. Mục tiêu là tiêu diệt lực lượng Pháp đóng tại đây, tạo đà cho việc tổng phản công và bảo vệ triều đình trước âm mưu bắt giữ vua Hàm Nghi của Tướng De Courcy. Mặc dù quân ta đã gây bất ngờ lớn, khiến doanh trại Pháp thiệt hại và rối loạn ban đầu, nhưng do tương quan lực lượng quá chênh lệch, vũ khí thô sơ và thiếu thông tin liên lạc hiệu quả, quân Pháp đã nhanh chóng ổn định đội hình và phản công mạnh mẽ, dẫn đến thất bại nặng nề cho phía quân triều đình.

Nhận thấy tình thế nguy ngập, Nguyễn Văn Tường yêu cầu nhà vua xuất cung. Hữu quân Hồ Văn Hiển phò giá, đưa Hoàng gia ra Cửa Tây Nam, hướng về Tân Sở. Cuộc giết chóc tàn bạo chưa từng có đã xảy ra: Hơn 1.500 vừa dân vừa binh lính triều đình đã ngã xuống trong đêm hôm đó vì bị trúng đạn của Pháp, hay do chen lấn, giẫm đạp lên nhau khi cố vượt ra khỏi kinh thành. Hầu như không có gia đình nào ở Huế không có người bị tử nạn trong đêm binh biến này.

ẢNH: TƯ LIỆU

Sáng 23.5 âm lịch, vua Hàm Nghi rút lui khỏi Huế, được Tôn Thất Thuyết hộ giá ra Tân Sở. Nguyễn Văn Tường được lệnh ở lại thu xếp mọi việc nhưng bị quân Pháp giam lỏng tại Thương bạc viện và bị buộc gửi sớ ra Quảng Trị xin rước Tam cung về lại kinh thành.

Kể từ đó về sau, ngày 23.5 âm lịch trở thành ngày giỗ lớn hằng năm của người dân Huế. Năm 1894, bộ Lễ đã cho xây Đàn Âm Hồn, phía trước Hoàng thành, gần cửa Quảng Đức để cúng tế vong linh những người bị nạn. Đàn Âm Hồn nay không còn nhưng trong khu vực Thành Nội Huế (tại ngã tư Mai Thúc Loan - Lê Thánh Tôn) vẫn còn ngôi miếu Âm Hồn, chứng tích một trang sử đau thương của đất nước.

Cụ Phan Bội Châu trong bài Văn tế cô hồn ngày 23 tháng 5 ở kinh thành Huế diễn tả lại tình cảnh của người dân trong lửa đạn, thật quá bi thương:

"Lao nhao con khóc mẹ, vợ kêu chồng, tiếng chưa ngớt, xương đà chất đống!

Oan uổng quá mấy ông trên võng, thình lình sét đánh, sống chẳng trọn đời.

Tội tình thay lũ bé trong nôi, cắc cớ sao sa, chết đà trắng bụng.

Lô nhô trẻ dìu già, ông nách cháu, chân còn đi, đầu chốc lìa vai!"

Chiếu Cần Vương kêu gọi chống Pháp

Ngày 10.7.1885, đoàn hộ tống vua Hàm Nghi đến Tân Sở. Ngày 11.7.1885, vua Hàm Nghi nhận được một tín thư từ Huế đề nghị nhà vua quay về trị vì ngai vàng như cũ, nhưng nhà vua và Tôn Thất Thuyết đã cự tuyệt, quyết tâm tiến hành cuộc kháng chiến để giành lại giang sơn.

ẢNH: TƯ LIỆU

Ngày 13.7.1885, Phụ chính đại thần Tôn Thất Thuyết đã thay mặt vua Hàm Nghi hạ chiếu Cần Vương, yêu cầu thần dân khắp cả ba miền đứng lên chống quân Pháp xâm lăng. "… Trẫm đức mỏng, gặp phải biến cố này, không thể hết sức chống giữ, để Kinh thành bị hãm, Từ cung phải lên xe lánh nạn, tội ở mình trẫm cả, hổ thẹn vô cùng. Nhưng mối luân thường quan hệ, trăm quan khanh sĩ không kể lớn nhỏ, chắc không nỡ xa bỏ trẫm, người trí giúp mưu, người dũng giúp sức, người giàu xuất của để giúp quân nhu, cùng nhau đoàn kết, chẳng ngại gian hiểm, làm cách gì mà có thể cứu nguy đỡ ngã, gỡ chỗ khó, giúp khi bí, thảy đều hết lòng hết sức..." (Dẫn theo: Trịnh Dương - Dụ Cần Vương: Đỉnh cao của truyền thống yêu nước. Tư liệu của Bảo tàng Lịch sử quốc gia VN) 

ẢNH: TRUNG TÂM DI TÍCH CỐ ĐÔ HUẾ

Hưởng ứng chiếu Cần Vương, sĩ phu và nhân dân ta ở khắp nơi đã sôi nổi đứng lên chống Pháp. (còn tiếp)