EVFTA từ tầm nhìn địa chiến lược ở Hội nghị an ninh Munich

Việc nước Mỹ theo đuổi chính sách dân túy và đơn phương theo kiểu “nước Mỹ trên hết” đang thay đổi căn bản trật tự thế giới. Ngay cả những đồng minh trước nay vẫn được coi là thân thiết nhất với Mỹ như EU cũng cảm thấy bất an. Trong suốt nhiệm kỳ của Tổng thống Donald Trump, đặc biệt trong năm 2019, Mỹ liên tục đòi đồng minh EU phải chi trả chi phí quân sự cho sự bảo trợ của Mỹ. Về mặt kinh tế, Mỹ cũng vừa đe dọa vừa thực thi trên thực tế các biện pháp gia tăng thuế đối với hàng hóa châu Âu mà Mỹ cho rằng đang tạo ra mối quan hệ thương mại không bình đẳng giữa đôi bên.

Việc Mỹ xác định Trung Quốc là đối thủ chính cũng làm EU bị phân hóa. Gần đây nhất, Mỹ ép các quốc gia EU phải tuân thủ lệnh cấm Huawei, nếu không Mỹ sẽ không chia sẻ thông tin tình báo nữa. Những việc này đều làm cho EU cảm thấy Mỹ ngày càng đi theo con đường “nước Mỹ trên hết”, thiếu tôn trọng đồng minh, sẵn sàng o ép, thậm chí trừng phạt đồng minh nếu cảm thấy không có lợi cho Mỹ.

Một điểm quan trọng khác là Mỹ phá vỡ nhiều cam kết quốc tế khiến đồng minh đặc biệt quan ngại, làm Mỹ và EU ngày càng cách xa nhau. Những liên minh giữa đôi bên vốn vững bền trong suốt và sau Chiến tranh lạnh nay bỗng nhiên có khoảng cách. Liên minh giữa hai đối tác xuyên Đại Tây Dương chưa bao giờ gặp nhiều trục trặc như bây giờ. Mỹ và EU mâu thuẫn trên nhiều vấn đề, từ cách đối phó với biến đổi khí hậu, hạt nhân Iran, tới mối đe dọa an ninh ở Trung Đông. Việc Mỹ rút quân khỏi Syria bị cả Pháp và Đức không tán thành là một ví dụ.

Chủ nghĩa dân túy và dân tộc cực đoan không chỉ chi phối Mỹ mà đã lan đến cả EU. Việc Anh ra khỏi EU là một cú đánh mạnh vào tính toàn vẹn và toàn thể của liên minh này. Nhiều lãnh đạo dân túy đã thắng cử và suýt thắng cử ở nhiều quốc gia then chốt ở châu Âu làm dấy lên mối lo châu Âu sẽ bị chia cắt và tan vỡ. Nội bộ châu Âu cũng đang bị tác động mạnh mẽ, chia rẽ trên nhiều vấn đề, trong đó có việc xử lý mối quan hệ với Mỹ và Trung Quốc.

Một số sự kiện diễn ra trong thời gian qua đã khiến châu Âu nhận thức rõ hơn tình thế bị động của mình. Vai trò thực tế của EU trong các sự kiện an ninh quốc tế bị cho là ít, thậm chí các nhà phân tích còn cho rằng EU đã bất lực trong cuộc chơi quyền lực giữa các cường quốc như Mỹ, Nga và Trung Quốc.

Những điểm đã nói ở trên dẫn EU tới sự thay đổi tầm nhìn toàn cầu của họ. Các nhà lãnh đạo châu Âu đang thấy rõ một thế giới mới đầy chia rẽ và biến động và nếu châu Âu không có sức mạnh độc lập hơn và vai trò lớn hơn thì không thể giải quyết được. Châu Âu ngày càng cảm thấy sự ràng buộc và lệ thuộc vào Mỹ khiến cho giá trị và sức mạnh của mình suy giảm.

Điều này được thể hiện rất rõ khi theo dõi các phát biểu của lãnh đạo EU trong thời gian gần đây, đặc biệt tại Hội nghị an ninh Munich giữa tháng 2. Lãnh đạo EU và người dân châu Âu muốn thấy EU khẳng định mình là một thế lực toàn cầu theo đúng nghĩa, có sự độc lập với Mỹ.

Tại Munich, Tổng thống Đức Frank-Walter Steinmeier kêu gọi cộng đồng quốc tế đoàn kết đồng thời cảnh báo chiến lược “nước Mỹ trên hết” của ông Trump làm đảo lộn trật tự thế giới và gia tăng bất ổn. Tổng thống Pháp Emmanuel Macron nhận định với chính sách hiện nay của Mỹ, vai trò của phương Tây có nguy cơ bị phân tán và suy yếu và những ưu thế về quân sự, kinh tế, công nghệ dần suy giảm. Ông Macron cho rằng “phương Tây đang suy yếu” vì “chính sách rút về, cân nhắc lại mối quan hệ Mỹ - EU” của Mỹ.

Vì vậy, lãnh đạo EU kêu gọi một tầm nhìn mới cho châu Âu với sức mạnh quân sự mới. Là cường quốc hạt nhân duy nhất ở EU, tổng thống Pháp đã đề cập cụ thể đến tài sản hạt nhân của châu Âu và chỉ ra một sự khác biệt chính trong Chiến tranh lạnh khi lá chắn hạt nhân của châu Âu chủ yếu được điều phối bởi Mỹ. Tại hội nghị Munich, ông Macron nhấn mạnh: “Chúng tôi muốn một châu Âu có chủ quyền, nếu chúng tôi muốn bảo vệ công dân của mình, thì chúng tôi cần phải nhìn vào khía cạnh đó”. Ông Macron tin rằng châu Âu cần mạnh mẽ nhiều hơn trong phòng thủ, việc tăng cường phòng thủ là điều cần thiết vì “lý do chủ quyền” chứ không phải là một dự án chống lại hay thay thế NATO.

Với tinh thần đó, Pháp chủ trương xây dựng một “EU độc lập”, với chính sách đối ngoại, quốc phòng chung. Pháp tuyên bố ngay cả khi không tìm được đồng thuận với các thành viên còn lại, Paris sẵn sàng hợp tác với bất kỳ ai ủng hộ để xây dựng một châu Âu sẵn sàng trước cuộc “đối đầu giữa các nước lớn”, ở đây là Mỹ và Trung Quốc. Trong một hội nghị khác của NATO trước đây, ông Macron cũng tuyên bố sẵn sàng hợp tác với Nga vì lợi ích của châu Âu.

Đức là quốc gia có quan điểm gần tương tự Pháp. Bộ trưởng Quốc phòng Đức Annegret Kramp-Karrenbauer đã nhấn mạnh vai trò của Đức đối với an ninh thế giới. Theo bà, Đức và châu Âu đã nhìn ra một tình huống chiến lược ngày càng được quyết định bởi sự cạnh tranh giữa các cường quốc. Bà tuyên bố Đức không trung lập mà ở lại với phương Tây và cam kết về một chính sách an ninh mạnh mẽ hơn.

Pháp và Đức cùng chung tầm nhìn về một châu Âu với sức mạnh quân sự mới và độc lập. Cả hai đều cho rằng EU cần xây dựng một “liên minh an ninh và quốc phòng châu Âu”, coi đây như một trụ cột mạnh mẽ của châu Âu trong NATO. Ngoài ra, EU cần phải can dự mạnh mẽ hơn trong cuộc xung đột quốc tế. Trong bối cảnh Mỹ có xu hướng từ bỏ Trung Đông, trong khi Nga và Thổ Nhĩ Kỳ tìm cách mở rộng ảnh hưởng, đây có thể là thời điểm để châu Âu chủ động hơn vì lợi ích của mình cả về chiến lược và kinh tế.

Như vậy, tầm nhìn địa chiến lược của châu Âu đang xuất hiện xu thế thay đổi theo hướng chủ động và độc lập với Mỹ. Trong thời gian tới, châu Âu sẽ đẩy mạnh việc phát huy ảnh hưởng địa chính trị ra các khu vực khác, trong đó châu Á và Đông Nam Á chắc chắn là một địa bàn quan trọng bậc nhất.

Từ tầm nhìn này mới thấy hiệp định thương mại mới ký với Việt Nam nằm trong một tính toán chiến lược rộng hơn phạm vi kinh tế đơn thuần. Việt Nam là quốc gia nằm ở vị trí địa chiến lược quan trọng bậc nhất, ở trung tâm của Đông Nam Á và châu Á, đang có nền kinh tế vươn lên mạnh mẽ và dân số tới gần 100 triệu người. Nằm sát với Trung Quốc và có đường biển dài, Việt Nam đang vươn mình thành quốc gia tầm trung có ảnh hưởng lớn về địa chiến lược. Chính vì thế, Việt Nam là quốc gia đang phát triển duy nhất ở châu Á - Thái Bình Dương có FTA với EU.

Chính ông Jan Zahradil, Phó chủ tịch Ủy ban Thương mại quốc tế của Nghị viện châu Âu, đã thừa nhận việc đa số nghị sĩ châu Âu thông qua hiệp định đặc biệt này “xác nhận vị thế của Việt Nam như một cường quốc địa chính trị ở Đông Nam Á,” và “không một quốc gia nào trong khu vực Đông Nam Á có thể ký ngay được với EU những hiệp định có tầm cỡ tương tự, ít ra là không thể trong tương lai gần. Hiệp định này mang lại cho Việt Nam một vị thế đặc biệt trong mối quan hệ với EU”.

Nghị sĩ Sven Simon, người đã bỏ phiếu thuận cho EVFTA, cũng cho biết: “Việt Nam là một trong những quốc gia có triển vọng nhất trong khu vực ASEAN” và “điều rất quan trọng là người châu Âu đã tìm được một đối tác đáng tin cậy ở khu vực này, đó là Việt Nam”.

Như vậy, EU đã nhìn thấy tầm quan trọng của địa chiến lược và các hiệp định thương mại là một phương tiện quan trọng để hiện thực hóa tầm nhìn này. Việc EU đang xúc tiến đàm phán ký một hiệp định tương tự với Indonesia là một minh chứng nữa cho điều này.

EU đang vươn mình lên với khát vọng mới nhằm thoát khỏi chiếc ô của Mỹ, như lời Thủ tướng Đức Angela Merkel. Trong bất kỳ tính toán nào của châu Âu, Đông Nam Á với Việt Nam là trung tâm sẽ luôn là một ưu tiên. Hiệp định thương mại và bảo hộ đầu tư mới ký bất chấp những khác biệt còn lại giữa hai bên đã cho thấy điều đó rõ ràng hơn bao giờ hết. Xu hướng thay đổi này của EU cũng phù hợp với xu thế “Gắn kết và Chủ động thích ứng” của ASEAN mà Việt Nam đang đóng vai trò chủ tịch trong năm 2020.