Người ghi lịch sử bằng hình ảnh

Hình ảnh, kỷ vật là di sản vô giá

Trong khu vườn sinh thái thuộc khóm Vĩnh An, P.Vĩnh Trạch, Cà Mau (trước đây là xã Vĩnh Trạch, TP.Bạc Liêu, Bạc Liêu) có một nhà trưng bày hàng trăm bức ảnh, kỷ vật của nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh (NSNA) Võ An Khánh. Nơi đây trở thành điểm đến không thể thiếu trong hành trình khám phá văn hóa vùng đất phương Nam. Du khách đến không chỉ để xem ảnh, mà còn để nghe câu chuyện về một con người sống trọn đời với nhiếp ảnh, với tình yêu đất nước.

ẢNH: TRẦN THANH PHONG

NSNA Võ Thị Kim Cương (68 tuổi, con gái NSNA Võ An Khánh) cho biết cha bà tên thật là Võ Nguyên Nhân, sinh năm 1936, ở vùng quê nghèo thuộc xã Ninh Quới, H.Hồng Dân (Bạc Liêu cũ), mất ngày 25.2.2023. Năm lên 3 tuổi, ông cùng gia đình về ấp Rạch Lùm, xã Khánh Hưng, H.Trần Văn Thời (Cà Mau) sinh sống, lập nghiệp. Sau Hiệp định Genève, người anh của Võ An Khánh khi đó đang giữ chức Phó bí thư Đảng ủy xã Khánh Hưng, bị giặc bắt nhưng được quân ta tổ chức giải thoát. Ngay sau đó, chúng lại lùng sục, bắt bớ người thân trong gia đình.

Để lánh nạn, Võ An Khánh lên Sài Gòn xin làm không công cho một hiệu ảnh. Sau một năm, ông chỉ làm những công việc lặt vặt, chứ không được cầm máy ảnh. Trở về Cà Mau, nhờ "học lóm", ông mở hiệu ảnh nhỏ ở chợ Bà Kẹo, H.Trần Văn Thời (cũ). Tại đây, ông vừa chụp ảnh dịch vụ, vừa chụp ảnh làm thẻ căn cước cho nhiều cán bộ cách mạng.

Cuối năm 1959, sau gần 3 năm làm hiệu ảnh, ông về xã Khánh Hưng dạy học, rồi công tác ở Ban Tuyên huấn xã. Tháng 6.1961, ông được điều về Ban Tuyên văn giáo Tỉnh ủy Cà Mau, phụ trách 3 bộ phận: tổ nhiếp ảnh, phim đèn chiếu, trang trí khánh tiết. Tháng 6.1969, ông được điều về làm Phó phòng nhiếp ảnh Khu Tây Nam bộ.

ẢNH: TRẦN THANH PHONG

Theo NSNA Võ Thị Kim Cương, suốt những năm dài kháng chiến chống Mỹ khốc liệt, với chiếc máy ảnh thô sơ, cha bà không ngại gian khổ, hy sinh để phản ánh, ghi lại những giờ phút, những khoảnh khắc "vàng" của lịch sử, góp phần làm nên chiến thắng thần kỳ của dân tộc VN.

Năm 1969, chiến tranh leo thang, ông Khánh khoác túi vải, đeo chiếc máy ảnh Liên Xô cũ kỹ, một mình len lỏi vào U Minh làm phóng viên cho Thông tấn xã Giải phóng. Suốt 15 năm cầm máy trong kháng chiến, bước chân của ông không lúc nào ngơi nghỉ. Từ rừng đước Năm Căn đến rừng tràm U Minh, rồi Chi khu Đầm Dơi, Trần Văn Thời, Cái Nước... những bức ảnh đều gắn với một thời điểm, một sự kiện đáng nhớ của lịch sử. Với ông, mỗi tấm ảnh là một chứng tích của kháng chiến miền Nam. Có những lúc, ranh giới giữa sự sống và cái chết chỉ trong gang tấc, nhưng bom đạn không làm tắt được ngọn lửa nhiệt huyết, yêu nghề, yêu quê hương trong con người NSNA Võ An Khánh.

Những tấm ảnh đi vào lịch sử

Những bức ảnh thời chiến tranh khốc liệt, những khoảnh khắc lịch sử được NSNA Võ An Khánh ghi nhận qua ống kính bằng cảm xúc mãnh liệt từ trái tim. Nổi bật nhất là loạt ảnh Biển lửa Cà Mau, ghi lại những đêm máy bay Mỹ ném bom dữ dội xuống vùng ven biển. Trong ánh chớp của bom, ông bắt được hình ảnh những chiến sĩ du kích kiên cường bám trụ, ánh mắt họ không hề run sợ. Bức ảnh Phòng họp đặc biệt giữa chiến trường chụp cuộc họp của cán bộ ngay dưới tán rừng đước, ánh sáng chỉ vỏn vẹn từ chiếc đèn dầu là một trong những tác phẩm kinh điển. Nó không chỉ mô tả sự thiếu thốn mà còn phác họa chất thép của con người miền Nam thời chiến.

ẢNH: NSNA VÕ AN KHÁNH

Tác phẩm Lớp học giữa rừng U Minh cho thấy những em nhỏ ngồi học chữ trên chiếc bàn tre, xung quanh là khói súng chưa tan hết. Tấm ảnh từng làm rung động nhiều nhà báo quốc tế, bởi nói lên một chân lý đơn giản mà mạnh mẽ rằng dù giữa bom đạn, người VN vẫn nuôi dưỡng tri thức, nuôi dưỡng tương lai.

Hay bức Dạy và học văn hóa bên cạnh hầm tránh pháo, trong tầm đạn của các đồn địch, xã Trần Hợi, tháng 6.1971, đoạt giải thưởng của Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật VN, ngày 8.8.2015. Ảnh Trạm quân y dã chiến trong tình hình địch phá ác liệt trong rừng tràm với chiến dịch Nhổ cỏ U Minh tháng 9.1970. Ảnh được đăng trên 30 đầu sách báo trong và ngoài nước và được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật VN, ngày 15.3.2007.

Hay ảnh Đội quân tóc dài H.Cái Nước hành quân ra TX.Cà Mau đấu tranh chính trị, vạch tội kẻ thù năm 1966. Đây là một trong 9 tác phẩm của NSNA Võ An Khánh được tặng thưởng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật VN năm 2022…

Vinh dự nhận giải thưởng Hồ Chí Minh

Sau ngày đất nước thống nhất, NSNA Võ An Khánh vẫn không ngừng sáng tác ảnh nghệ thuật. Hơn 60 năm cầm máy, ông đã có hàng ngàn bức ảnh thời chiến và thời bình, trong đó có nhiều tác phẩm được triển lãm, đạt giải cao ở các cuộc thi trong nước và quốc tế.

Võ An Khánh cũng là người đầu tiên ở ĐBSCL được kết nạp vào Hội NSNA VN, được phong tước hiệu NSNA danh dự (HON.VAPA), NSNA xuất sắc (E.VAPA) và NSNA có cống hiến đặc biệt xuất sắc (ES.VAPA)… Năm 2007, ông được Chủ tịch nước tặng giải thưởng Nhà nước vì có nhiều tác phẩm thời chiến xuất sắc, có giá trị cao về văn học nghệ thuật, ca ngợi đất nước, nhân dân, góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ tổ quốc.

ẢNH: NSNA VÕ AN KHÁNH

Đặc biệt, năm 2022, ông vinh dự được Chủ tịch nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh cho bộ ảnh Anh hùng - Bất khuất - Trung hậu - Đảm đang (gồm 10 ảnh). Đây là bộ ảnh ông đã chắt lọc từ hàng trăm tác phẩm được ghi chép lại trong thời chiến, khắc họa hình ảnh những nữ chiến sĩ quả cảm, mang phẩm chất anh hùng của phụ nữ VN "giặc đến nhà đàn bà cũng đánh".