Đã đến lúc tính lại chiến lược cho gạo

Thặng dư thương mại từ gạo giảm

Ở thời điểm hiện tại, giá lúa gạo ở Thái Lan đồng loạt tăng mạnh và đạt mức cao nhất trong 5 tháng qua. Theo Hiệp hội các nhà xuất khẩu gạo Thái Lan (TREA), giá gạo 5% tấm đạt 442 USD/tấn, cao nhất châu Á, tăng đến 65 USD/tấn so với cách đây 1 tháng. Còn gạo Jasmine có giá 726 USD/tấn, tăng 142 USD. Giá gạo nước này tăng mạnh là do thị trường lo ngại về nguồn cung thiếu hụt vì mưa lũ lịch sử ở các tỉnh thành miền Nam Thái Lan.

Trong khi đó, giá gạo nội địa tại VN vẫn ổn định với mức 440 USD/tấn gạo thơm và 451 USD/tấn gạo Jasmine, còn giá gạo 5% tấm khoảng 370 USD/tấn. Theo một số doanh nghiệp, xuất khẩu vẫn chậm vì Philippines chưa mở cửa trở lại, nhưng thị trường có "ấm hơn" chủ yếu nhờ hàng tết cho người tiêu dùng nội địa.

ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

Theo báo cáo của Bộ NN-MT, lũy kế đến hết tháng 11.2025, xuất khẩu gạo đạt 7,5 triệu tấn, giảm 11,5% so với cùng kỳ năm trước và giá trị đạt 3,8 tỉ USD, giảm đến 28%. Đáng chú ý, trong khi xuất khẩu gạo giảm khá mạnh thì nhập khẩu lại tăng, đạt 1,5 tỉ USD (tương đương khoảng 3,5 triệu tấn), cao hơn cả năm 2024 đến 200 triệu USD. Xuất giảm, nhập tăng mạnh khiến thặng dư thương mại từ 4 tỉ USD của năm trước giảm xuống chỉ còn 2,3 tỉ USD.

Thực tế việc VN tăng mạnh nhập khẩu gạo nhiều năm trở lại đây được lý giải là cân đối nhu cầu nội địa và nhằm đáp ứng tốt hơn hoạt động xuất khẩu. Tuy nhiên, số liệu của năm 2025 thì nằm ngoài quy luật và gây ra không ít băn khoăn. Ở góc độ sản xuất, ông Lê Thanh Tùng, Phó chủ tịch Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo VN (Vietrisa) nhận định: Diện tích canh tác có xu hướng thu hẹp dần do quá trình thu hồi đất cho phát triển khu công nghiệp. Bên cạnh đó, cây lúa cũng phải cạnh tranh với một số loại cây trồng khác có giá trị kinh tế cao hơn. Khả năng đến năm 2030, khối lượng gạo xuất khẩu thực tế của VN có thể chỉ còn quanh mức 5 triệu tấn. Nhận định này cũng đồng nhất với dự báo của Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật rằng năm 2026, diện tích gieo trồng có thể giảm khoảng 0,2 triệu ha so với cùng kỳ.

ẢNH: CÔNG HÂN

Từ góc độ thị trường, ông Nguyễn Văn Thành - Giám đốc Công ty TNHH SX-TM Phước Thành IV (Vĩnh Long) phân tích: Lượng gạo nhập khẩu tăng nằm ở phân khúc mà nguồn cung của VN ít. Đơn cử là các loại gạo giá rẻ của Ấn Độ phục vụ chế biến và các bếp ăn công nghiệp. Bên cạnh đó, còn có một lượng lúa gạo không nhỏ nhập khẩu từ Campuchia.

Một số ý kiến cho rằng kim ngạch nhập khẩu gạo tăng mạnh trong năm nay chủ yếu trong giai đoạn những tháng đầu năm khi xuất khẩu thuận lợi. Giai đoạn cuối năm, xuất khẩu chậm chạp thì lượng nhập cũng giảm nên khả năng những năm tới nhập khẩu gạo sẽ không quá cao. Thế nhưng cục diện thị trường gạo thế giới cho thấy xuất khẩu gạo phải hướng đến phân khúc cao cấp thay vì vẫn chạy theo số lượng như hiện nay.

Giảm lượng, tăng chất, gắn với thị trường

Dự báo xuất khẩu gạo năm 2026 tiếp tục khó khăn không chỉ bởi các thị trường nhập khẩu lớn đều chưa thuận lợi mà còn nguồn cung thế giới đang dư thừa. Đơn cử, Philippines sẽ mở cửa trở lại trong tháng 1 và cấp hạn ngạch khoảng 300.000 tấn sau đó tiếp tục tạm ngưng chờ kết quả vụ thu hoạch lúa nội địa. Theo hãng tin Antara, Indonesia đã ngừng nhập khẩu gạo nhờ lượng gạo dự trữ đạt mức cao kỷ lục 3,7 triệu tấn, tăng 1,7 triệu tấn so với mức dự trữ thông thường. Đây là con số lớn nhất kể từ khi cơ quan hậu cần nhà nước Bulog được thành lập năm 1967. Năm 2026, nước này tiếp tục phát triển 20.000 ha ruộng lúa ở Papua, một phần của kế hoạch lên đến 100.000 ha. Trong khi đó, Ấn Độ đã vượt qua Trung Quốc trở thành nước sản xuất gạo lớn nhất thế giới với sản lượng tiếp tục tăng 4 - 5% so với năm 2024.

Ông Nguyễn Văn Thành phân tích: Cơn sốt gạo năm 2023 khiến các nước lao vào cuộc đua tăng sản lượng. Ước tính, trong năm 2024 và 2025 mỗi năm toàn cầu dư thừa khoảng 3 triệu tấn gạo và năm 2026 có thể tăng thêm 5 triệu tấn. Điều này khiến thị trường gạo thế giới trong năm 2026 sẽ tiếp tục khó khăn. Tuy nhiên, theo ông Thành, vẫn có một số phân khúc, một số thị trường thiếu hụt cục bộ như gạo cao cấp ở thị trường Nhật Bản. "Để tồn tại và phát triển, doanh nghiệp phải tìm được phân khúc thị trường phù hợp với năng lực của mình và cân đối được nguồn tài chính. Ví dụ như Nhật Bản thích gạo Japonica, ST25 còn Trung Quốc là nếp và ST25 hay Trung Đông thì ST25 và các loại gạo thơm nhẹ", ông Thành chỉ rõ.

Ông Phạm Thái Bình, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Nông nghiệp Công nghệ cao Trung An (Cần Thơ), cũng lưu ý không chỉ các thị trường truyền thống đang giảm lượng nhập khẩu, đa số các nước cũng chỉ nhập khẩu quy mô nhỏ và đòi hỏi chất lượng ngày càng cao, có đặc thù, khẩu vị riêng. Thực tế này đặt ra yêu cầu phải nhìn lại chiến lược sản xuất và xuất khẩu, nâng tầm giá trị thay vì chạy theo sản lượng. Phải đẩy nhanh Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với xây dựng thương hiệu để phát triển ngành hàng lúa gạo bền vững.

Ông Đỗ Hà Nam, Chủ tịch Hiệp hội Lương thực VN (VFA) kiến nghị: Chính phủ cần làm việc với Philippines về hợp tác lương thực trước đây. Bên cạnh đó, cần tăng cường xúc tiến thương mại mở cửa thị trường mới, ký kết các hợp đồng thương mại gạo cấp chính phủ với các nước. Có chính sách hỗ trợ các doanh nghiệp lớn thu mua tạm trữ lúa gạo khi vào vụ thu hoạch rộ lúa đông xuân 2026 để tránh nguy cơ rớt giá.