Nỗi lòng Nguyễn Bá Trác qua 'Hạn mạn du ký'

Sau tròn 115 năm, Hạn mạn du ký được Liên hiệp các hội Văn học nghệ thuật Việt Nam - NXB Hội Nhà văn tái bản (2024) trong Chương trình nghiên cứu, xây dựng cơ sở dữ liệu và công bố tác phẩm văn học nghệ thuật Việt Nam trên nền tảng cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Hạn mạn du ký ghi lại hành trình kéo dài 6 năm (từ 1908 - 1914) của Nguyễn Bá Trác qua các nước Thái Lan, Trung Hoa, Nhật Bản. Tác phẩm gồm 14 chương, được viết bằng Hán văn, đăng trên tạp chí Nam Phong từ số 22.4.1919. Sau đó tác giả tự dịch thiên du ký của mình ra chữ Quốc ngữ để đăng lại trên tạp chí Nam Phong từ số 38 - 43 năm 1920 và được Đông Kinh ấn quán tại Hà Nội in thành sách xuất bản năm 1921.

Ảnh: TL

Tác giả Nguyễn Bá Trác tự nhận đây chỉ là "Lời ký của một người đi chơi phiếm" ngay dưới phụ đề Hán văn. "Đi chơi phiếm" mà vô cùng vất vả. Khi thì lẩn trốn chui lủi trong rừng rậm miền Trung, lúc phải giả làm tu sĩ Phật giáo ở Phú Yên, khi sang Thái Lan phải nằm trong hầm tối chật hẹp dưới tàu thủy, có lúc đối diện cái sống cái chết trong chiến tranh ở Trung Quốc hay bị trinh thám Nhật theo dõi sát sao… May thay, cuộc "đi chơi phiếm" dù khó khăn, vất vả song tác giả đi đến đâu cũng có quý nhân phù trợ, tận tình giúp đỡ. Thực tình, Hạn mạn du ký không phải "Lời ký của một người đi chơi phiếm", không phải thú rong chơi của một thanh niên ưa xê dịch. Đây là nỗi lòng của một thanh niên ở tuổi ngoài 20 đầy nhiệt huyết, trăn trở với vận mệnh dân tộc, đã rời nước sang Đông Du bên Nhật Bản. Hạn mạn du ký qua dấu chân tác giả còn chứa đựng những khát vọng lớn lao, những ước mơ cháy bỏng về một quốc gia hùng cường qua tấm gương Nhật Bản.

Ảnh: NXB cung cấp

Đương thời, bản in Quốc ngữ Hạn mạn du ký đăng trên tạp chí Nam Phong được độc giả đón nhận nồng nhiệt. Khi bàn về tác phẩm này, nhà nghiên cứu Phạm Thế Ngũ trong Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (1965) đánh giá: "Câu Việt văn khá mạch lạc suôn sẻ, đôi chỗ đăng đối du dương. Những tình tiết ly kỳ của cuộc phiêu lưu nơi đất lạ đã đem lại cho câu chuyện nhiều hấp dẫn. Nhất là đối với các nho gia ta khi ấy từng ôm cái mộng Đông Du; nếu không thì trí não cũng đầy kỷ niệm văn chương về danh nhân, danh thắng Trung Hoa, đọc Hạn mạn du ký của Nguyễn Bá Trác thật là thú vị. Cả nữ giới cũng hoan nghênh lắm. Bà Tương Phố từng kể hay gối Nam Phong ở đầu giường để đọc du ký của ông Quỳnh (Phạm Quỳnh), ông Trác mà mộng du đất Pháp, đất Tàu. Ông Dương Quảng Hàm khi làm sách Quốc văn trích diễm (1925) dành hẳn cho thiên du ký của Nguyễn Bá Trác hai bài trích, đó là Đường đi Hương Cảng và Điếu Kim Lăng, đủ thấy độc giả đương thời đã thích thưởng thức dường nào".

Không chỉ có giá trị về mặt tư liệu, Hạn mạn du ký còn rất giàu tính văn chương. Qua Hạn mạn du ký, bạn đọc nhận thấy tác giả bước đầu cách tân chữ viết, cách hành văn như đánh giá nêu trên của nhà nghiên cứu Phạm Thế Ngũ... Tất nhiên, là nhịp cầu nối giữa các nhà nho cũ quen dùng Hán văn xưa với một lớp bạn đọc mới đang dùng văn Quốc ngữ trên báo chí, Nguyễn Bá Trác vẫn dùng nhiều từ cổ không dễ đọc với độc giả thế kỷ 21 hôm nay; song bằng việc đổi mới chữ Quốc ngữ và ngữ pháp của tác giả Hạn mạn du ký đã góp phần vào quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ 20.

Lần tái bản này trích in 8 chương (từ chương 1 - 8), người giới thiệu đã sử dụng ấn bản Hạn mạn du ký, được in thành sách của Đông Kinh ấn quán năm 1921.